اعتماد: محمدعلی اسلامی ندوشن متعلق به نسلی از روشنفکران و نویسندگان ایرانی است که شمار اندکی از آنها در قید حیاتند و اکثرا به علت کهولت سن دار فانی را وداع گفته‌اند، رفتگانی چون رضا سید حسینی، احمد سمیعی گیلانی، اسماعیل سعادت، ایرج افشار، مصطفی رحیمی، ابوالحسن نجفی، عبدالله انوار، محمدرضا باطنی که یادشان گرامی و آنها که خوشبختانه در میان ما حضور دارند و همچنان از برکت وجودشان بهره می‌بریم، شخصیت‌هایی چون محمدعلی موحد، محمدرضا شفیعی کدکنی، عزت‌الله فولادوند، فتح‌الله مجتبایی، ضیاء موحد، شاپور اعتماد، حسین معصومی همدانی و نصرالله مجتبایی که عمرشان دراز و سایه‌شان مستدام باد. این نسل از پژوهشگران، شاگردان مستقیم یا بعضا غیرمستقیم نسل‌های اول و دوم استادان نوگرای ایران هستند، بزرگانی چون بدیع‌الزمان فروزانفر، سعید نفیسی، مجتبی مینوی، غلامحسین مصاحب، پرویز ناتل خانلری، عبدالحسین زرین‌کوب، عباس زریاب‌خویی، سید جعفر شهیدی و… و برخی خصایل نیکو و ارزنده آنها را به ارث برده‌اند. ویژگی‌هایی که به علل مختلف از جمله گسست فرهنگی و آموزشی و دور افتادن چهره‌های این نسل از فضای دانشگاه، در نسل‌های بعدی تداوم نیافته و در میان پژوهشگران نسل‌های بعدی کمتر می‌توان شخصیت‌هایی چنین جامع و عمیق یافت. این خصال نیکو و متاسفانه رو به زوال را چنین بر شمرد، اگرچه این تقسیم‌بندی نباید ما را از همبستگی و پیوند، تاثیر و تاثر آنها بر یکدیگر دچار غفلت سازد.
۱- نخستین و مهم‌ترین ویژگی دوگانگی آبشخورهای فکری و فرهنگی است که این پژوهشگران از آنها بهره‌مند هستند، یعنی آگاهی همزمان از فکر و فرهنگ سنتی و اندیشه و تمدن جدید. این روشنفکران همچون استادان خود، عمدتا در خانواده‌هایی فرهیخته و در عین حال سنتی پرورش یافته‌اند و از کودکی با ادبیات و دانش‌های سنتی دم‌خور بوده‌اند، یا به سائق شخصی همزمان که دانش و معارف جدید را آموخته‌اند، آگاهی‌های گسترده و عمیقی از میراث فکری و فرهنگی سنتی ایران دارند. بازتاب این ویژگی را در گفتار و نوشتار آنها، هم به لحاظ موضوعی و محتوایی و هم از حیث صوری می‌بینیم. برای مثال آگاهی ژرف و عمیق دکتر اسلامی ندوشن در مقالات فراوان او و کتاب‌هایی چون «زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه»، «ت‍ام‍ل در حافظ: ب‍ررسی ه‍ف‍ت‍ادوه‍ف‍ت غ‍زل در ارت‍ب‍اط با تاریخ و فرهنگ ایران» و «شهرزاد قصه‌گو» آشکار است. او همچنین کتاب‌ها و مقالات فراوانی با موضوع فرهنگ و اندیشه جدید غربی دارد مثل ترجمه اشعار هنری لانگ فلو، ترجمه زندگی ونسان ونگوگ نقاش هلندی با عنوان شور زندگی نوشته ایروینگ استون، ترجمه آنتونیوس و کلئوپاترا اثر ویلیام شکسپیر و ترجمه گزیده‌ای از اشعار شارل بودلر، شاعر و متفکر مدرن فرانسوی.
۲- دیگر فضیلت روشنفکران نام برده که قطعا متاثر از خصلت نخستین است، قلم محکم و نثر شیواست. نوشته‌های نویسندگان این نسل، حتی تخصصی‌ترین متن‌ها از نظر موضوع، برای عمده مخاطبان فرهنگ‌دوست قابل فهم است و خوانش آنها فارغ از موضوع، به لحاظ زبانی و نوشتاری لذت‌بخش است. نوشته‌های دکتر اسلامی ندوشن، خواه آنها که درباره ادبیات و تاریخ کهن ایرانی است و خواه آنها که به موضوعات سیاسی و اجتماعی روز می‌پردازد، زبانی قابل فهم و در عین حال روان و استوار دارد.
۳- خصلت شایسته سوم نویسندگان نام برده که هم می‌تواند علت و هم معلول دو خصلت پیشین باشد، وطن‌دوستی و عشق و علاقه به ایران است. این میهن‌دوستی البته به ندرت رنگ و بویی افراطی و سیاسی دارد و معمولا ناشی از عاطفه عمومی آدمیان به زبان و فرهنگ مادری و خاستگاه طبیعی خویشتن است که در میان عموم انسان‌ها امری پسندیده است. نمود این شیفتگی و علاقه‌مندی را می‌توان در آثاری از دکتر اسلامی ندوشن که درباره ایران نوشته، به وضوح مشاهده کرد، آثاری چون مجموعه مقالات «ایران را از یاد نبریم»، «ایران چه حرفی برای گفتن دارد؟»، «چهار سخنگوی وجدان ایران» و …
۴- بالاخره چهارمین خصلت روشنفکران نسل مذکور، فرهنگ محوری و تاکیدشان بر اصالت و ارجحیت اصلاحات فرهنگی بر سایر روش‌های اصلاحی مثل اصالت سیاست یا اصالت اقتصاد است. این روشنفکران اگرچه از سیاست به‌طور کلی گسسته نیستند و در نوشتار و گفتارشان اشارات و انتقادهای سیاسی کم نیست، اما تاکیدشان بر فرهنگ است و در کار فکری و روشنفکری برای آن اولویت قائلند. این ویژگی باعث شده که آثار ایشان کمتر زبانی تند و تیز داشته باشد و در نتیجه جوان‌ترها که بیشتر روحیه‌ای پرشور و هیجان دارند، اقبال کمتری نسبت به آثار آنها نشان بدهند. اگرچه همین ویژگی سبب می‌شود نوشته‌های این روشنفکران ماندگارتر باشد. کتاب‌های دکتر اسلامی ندوشن درباره فردوسی و حافظ و سعدی و مولوی تاریخ مصرف ندارد و همیشه می‌توان به آنها مراجعه کرد و برای فهم عمیق‌تر میراث ادبی و فکری ایران از آنها بهره جست.
دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن در کنار خصائل ارزنده نسل مذکور، یک ویژگی بارز دیگر هم داشت که در میان همه نویسندگان و روشنفکران معاصر ایرانی کمیاب است و آن نگارش صادقانه و بی‌تعارف و صریح زندگی خویشتن است. در میان خودزندگینامه‌هایی که اهل قلم و فرهنگ ایرانی نگاشته‌اند، کتاب «روزها»ی دکتر اسلامی ندوشن جایگاه ممتاز و ویژه‌ای دارد و با آثار شاخصی چون «روزها در راه» اثر شاهرخ مسکوب و «شما که غریبه نیستید» اثر هوشنگ مرادی‌کرمانی قابل قیاس است. این کتاب گواهی آشکار بر خصلت تجددخواه و روحیه فکری نوگرای دکتر اسلامی ندوشن است که چنین بی‌ریا به گزارش احوالات و مشاهدات شخصی خود پرداخته است. یادش گرامی باد. با امید.
پیشنهاد کتابخوانی رؤیا دستغیب
پیشنهاد کتابخوانی مریم نصراصفهانی
پیشنهاد کتابخوانی شیما بحرینی
پیشنهاد کتابخوانی گیتی صفری
پیشنهاد کتابخوانی آناهید خزیر
