در دل آدمیان فانی رازی نهفته بود

امیرمحمد گمینی (نویسنده، مترجم، عضو هیئت‌علمی پژوهشکده‌ی تاریخ علم دانشگاه)

۱. عشق غریبه‌ها: سرگذشت شش محصل ایرانی در انگلستانِ جین آستین

نوشته‌ی نایل گرین. ترجمه‌ی امیرمهدی حقیقت، نشر چشمه

کتاب «عشق غریبه‌ها: شش مسلمان در لندن جین آستین» نوشته نایل گرین، ماجرای شش دانشجوی مسلمان ایرانی را که در اوایل قرن نوزدهم به لندن سفر کردند، روایت می‌کند. یکی از نکات برجسته کتاب، تأکید بر قدرتِ دوستی و روابط میان فرهنگی است. نویسنده برداشت عمیقی از روابط متقابل بین دانشجویان مسلمان و مردم بریتانیا به‌دست می‌دهد. برخلاف تصور رایج، نویسنده نشان می‌دهد که این محصلان علاوه بر تلاش برای آموختن زبان و علوم جدید، نگاهی مردم‌شناسانه به اروپاییان داشتند. میرزا صالح، بیش از آن که به علوم طبیعی جدید علاقه‌مند باشند، می‌خواست زبان و مذاهب غربی را بشناسد. او به شهرهای اطراف می‌رود، با علمای مسیحی نشست و برخاست می‌کند و زبان انگلیسی را به خوبی می‌آموزد تا از فرهنگ و زندگی انگلیسی‌ها سردربیاورد. جنبه‌ی درخشان روایت نایل گرین در این کتاب از همین رو است، او روایت رایج مواجهه‌ی «ایرانیانِ جاهل و بی‌سواد» با «غربی‌های دانشمند و پیشرفته» را رها کرده و داستان جوانانی باسواد و باهوش را عرضه می‌کند که نه تنها برای آموختن آمده بودند بلکه «میرزا صالح و میرزا جعفر در شکل‌گیری رشته‌ی نوظهور قوم‌نگاری سهیم بودند و کاغذبه‌دست، همان‌قدر به وصف پیروان کلیسای یونیتاری در روستاهای انگلستان اشتیاق داشتند که امثال سر جان ملکم [نویسنده‌ی تاریخ ایران] به یادداشت اوراد رازآمیز صوفیان [ایرانی]» (ص ۲۱۳).

زمانی که همه فکر می‌کردند باید از غرب فقط صنعت بیاورند (و هنوز هم خیلی‌ها همین طور فکر می‌کنند)، ایشان دنبال علوم انسانی جدید بودند. فهمیده بودند که ریشه‌ی تحولات عمیق‌تر اجتماعی، در علوم انسانی و فلسفه و شناخت ادیان است، نه صرفاً در تیروتخته و ماشین و توپ و تفنگ.

۲. همه می‌میرند

 نوشته‌ی سیمون دوبوار، ترجمه‌ی مهدی سحابی،. نشر نو

همه می‌میرند روایتی عمیق و تأمل‌برانگیز است از مرگ و زندگی در میانه‌ی جنگ‌های قرون وسطی تا دوران مدرن. داستانی است که خواننده را به تأمل درباره‌ی مفهوم زندگی، مرگ و جستجوی جاودانگی دعوت می‌کند. فوسکا، بزرگ‌زاده‌ای در ایتالیای قرون میانه، در آرزوی جاودانگی است تا بتواند زادگاهش را بر همه‌ی جهان فرمان‌روا سازد. نوشیدن داروی حیاتِ جاودانه همان و قرن‌ها بی‌مرگی همان. فوسکا به موفقیت‌های بزرگی می‌رسد ولی هیچ موفقیتی همیشگی نیست. خانواده و دوستانش می‌میرند. دوستان و خانواده‌های جدید هم می‌میرند. کسی برای او نمی‌ماند. انسان جاودانه خالی از هویت می‌شود، او همه کس و همه چیز می‌شود. به همه جا می‌رود و همه کار می‌کند. کاری نیست که نکرده و جایگاهی نیست که نگرفته باشد. خالی از هر هویت و تعلقی، در ملالی عمیق و تاریک فرو می‌رود. فوسکا به عنوان نمادی از انسان مدرن، که به اوج جاودانگی و قدرت رسیده، برای زندگی کردن تقلا می‌کند: «دیگر نه می‌توانستم احساس رنج کنم و نه شاد شوم، مرده بودم». او عمر جاودان را مساوی با مرگ و نیستی می‌یابد، و زندگی حقیقی را در میرا بودن. اندک اندک می‌فهمید که زندگی جاودان در عشق به همین سرنوشت خراب و آشفته‌ی و فانی است. جاودانگی، اگر وجود داشته باشد، شاید در این است که از صمیم قلب بخواهیم همین زندگی با تمام نقائص و انتخاب‌های اشتباهی که در آن داشته و خواهیم داشت، دقیقاً بی‌نهایت بار تکرار شود: «در دل آدمیان فانی رازی نهفته بود که من در نمی‌یافتم». فوسکا از چشمهٔ آب حیات، تشنه‌لب به در آمده بود.

آب حیوان اگر این است که دارد لب دوست

روشن است این که خِضِر بهره سرابی دارد

۳. داروین در عهد قاجار: سه رساله‌ی قاجاری پسامشروطه (۱۳۳۰-۱۳۵۰ ق)

تحقیق و تصحیح: محمد معصومی، نشر کرگدن

نیچه در فراسوی نیک و بد نوشته «قدرت روح آدم را باید بر اساس میزان حقیقتی که می‌تواند تحمل کند، اندازه‌گیری کرد یا به‌طور دقیق‌تر، اینکه برای پذیرفتن آن تا چه حد نیاز دارد که آن را رقیق، آبکی، شیرین، بی‌صدا، و جعلی کند». انسان‌ها از هر منظری که به جهان نگاه می‌کنند، طبعاً از منظرهای دیگر غافل می‌مانند و اگر با حقیقتی متفاوت با حقیقت خودشان مواجه شوند، به دشواری می‌توانند آن را هضم و درک کنند. بنابراین تلاش می‌کنند یا آن را نفی کنند، یا تأویل کنند و آن را به سبک و زبان خود درآورند. با ورود علوم جدید به ایران، افراد و نحله‌های مختلف فکری شیوه‌های گوناگونی در مواجهه با آن در پیش گرفتند. آشنایی با فناوری‌های نظامی راه را برای ورود فن‌آوری‌های دیگر و سپس علوم جدید از اروپا گشود. فضای جامعه چنان تغییر کرد که پذیرش علوم جدید، از جمله نجوم خورشیدمرکز، فیزیک الکتریسیته و مکانیک، و پزشکی نوین، بر هر متفکر و متجددی فریضه بود. اما هیچ کدام از این علوم و نظریات به اندازه‌ی نظریه‌ی تکامل داروین به اندیشه‌های سنتی ضربه وارد نکرد؛ نه فقط در ایران و جهان اسلام، بلکه در تمام دنیا. کتاب داروین در عهد قاجار سه نمونه از شیوه‌های مواجهه با نظریه داروین را از صد سال پیش برگزیده و پیش چشم ایرانیان امروز آورده است. محقق محترم در مقدمه‌ی مفید و عالمانه‌ی خود، آثار متعددی را از نخبگان ایرانی و ترک و عرب آن روزگار درباره‌ی نظریه‌ی داروین معرفی کرده است، که معمولاً طولانی و به زبان عربی‌اند. اما سه نمونه‌ای را که در این کتاب عرضه کرده، هم فارسی‌اند، هم کوتاه، و از این رو سه تصویر از سه طرز فکر از آن مقطع را در یک قاب قرار می‌دهند. این سه رساله را یک عالم دینی سنتی، یک روحانی نوگرا، و یک روزنامه‌نگار ترقی‌خواه تقریباً هم‌زمان یعنی در بازه‌ای دوازده‌ساله نوشته‌اند.