از میان کتاب‌هایی که در زمینه‌ی طنز در سال ۱۴۰۲ خوانده‌ام، کتاب‌های زیر به نظرم اهمیت دارند، ازاین‌جهت که هم می‌توانند به یاری بازتعریف طنز بیایند و هم طنزنویسان را در ایده یابی کمک کنند:
خنده رهایی‌بخش؛ نوشته پیتر برگر؛ ترجمه محمود عبدالله زاده؛ نشر ثالث
کتاب به ماهیت امر کمیک به‌عنوان یک تجربه مهم انسانی می‌پردازد و به برساخت‌های اجتماعی و فرهنگ آن اشاره می‌کند. اهمیت این کتاب پرداختن به مباحثی است که در منابع نظری فارسی‌زبان کمتر نشانه‌ای از آن می‌توان یافت و هرکدام می‌توانند زمینه‌های جدیدی برای پژوهش میان علاقه‌مندان باشند. برای مثال کتاب به‌طور مفصل به طنز در آیین‌های شرق دور، شباهت‌ها و تفاوت‌های کمدی با امر قدسی و اثر استعلایی طنز و همچنین طنز یهودی پرداخته است. در این میان لحن کمابیش شوخ‌طبعانه نویسنده و همراه ساختن مباحث با نمونه‌های متعددی از طنز کتاب را خواندنی‌تر ساخته است. همچنین مباحث نظری با نقل‌قول‌ها و مثال‌های متعددی از نویسندگان و اندیشمندان کمتر شناخته‌شده برای مخاطب فارسی‌زبان همراه است که این امر، علاقه‌مندان را برای دستیابی به منابع جدید در زمینه طنز و کمدی یاری می‌کند. یکی از مباحث جالب کتاب، مقایسه امر کمیک با تجربه دینی است. نویسنده می‌گوید که اگرچه استعلای دینی و امر کمیک از یک نوع نیستند ولی در برخی موارد باهم شباهت‌هایی دارند و تجربه کمیک یکی از نشانه‌های مهم استعلا است. چراکه طنز و ایمان هردو به نامتجانسی‌های هستی می‌پردازند و جلوه‌های آزادی روح انسان‌اند که فرضیات تجربه معمولی و روزمره را نقش بر آب می‌کند و جهانی متفاوت با جهان واقعی و با قوانین خاص خود مجسم می‌کنند که در آن بر محدودیت‌های انسانی غلبه شده است.
روزنامه‌ی خاطرات فلان السلطنه؛ نوشته فرخ سرآمد؛ نشر کارنامه
کتاب، قالب ادبیات قاجاری را دارد و مخاطب را به یاد «روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه»، از رجال دربار ناصرالدین‌شاه می‌اندازد. نویسنده در این کتاب با نگاهی عمیق و طنزی کاونده از رهگذر گردآوردن برخی شخصیت‌های آشنای دوره قاجار و قرار دادن آن‌ها کنار شخصیت‌هایی که عنوان هجوآمیزشان نشان از نقش آن‌ها در دربار دارد (دستمال حضور، شقی خلوت، نسقچی باشی و…) با طنزی تلخ و هجوآمیز، به‌نقد مناسبات قدرت در جامعه استبدادزده می‌پردازد و عمق فساد و ناراستی را در نظام‌های بسته به تصویر می‌کشد و به اثر، بُعدی فرازمانی و فرامکانی میدهد. مطالعه این کتاب می‌تواند برای علاقه‌مندان به طنز، لذت‌بخش و برای علاقه‌مندان به طنزنویسی راهگشا باشد.
اژدها؛ نوشته یوگنی شوارتس؛ ترجمه آبتین گلکار؛ نشر هرمس
این اثر (که قالب نمایشنامه دارد) روایتگر سرگذشت مردمی است که به زندگی زیر سایه اژدها عادت کرده‌اند و راه نجات را آن می‌دانند که اژدهایی دیگر مخصوص خودشان داشته باشند. استفاده از شگردهایی چون وارونگی، جابجایی و تضاد، نمایشنامه را به سمت‌وسوی طنز می‌برد و آن را به هجوی سیاسی تبدیل می‌کند که مضمون آن، بازتولید استبداد و گرفتار شدن از سلطه‌ای به سلطه‌ای دیگراست و توتالیتاریسم در تمام اشکال آن را هدف قرار میدهد. این طنز به روانشناسی اجتماعی جامعه‌ی استبدادزده می‌پردازد؛ درواقع تصویرگر روح‌های درهم‌شکسته‌ای است که زیر سایه وحشت و اختناق به اطاعت و سرسپردگی و تسلیم کامل رسیده‌اند و امید به هر بهبودی را ازدست‌داده‌اند. «اژدها» نشان میدهد تا زمانی که ریشه‌های فرهنگی توتالیتاریسم هنوز زنده باشد هر بار این اندیشه از شکلی به شکلی درمی‌آید و ظاهر می‌شود. راه رستگاری حتی در صورت کشتن اژدها، کشتن اژدهای درون تک‌تک آدم‌هاست.
بعضی‌ها هیچ‌وقت نمی‌فهمن؛ نوشته کورت توخولسکی؛ ترجمه محمدحسین عضدانلو؛ نشر افراز
توخولسکی (۱۸۹۰-1935) روزنامه‌نگار، طنزنویس و شاعر معروف آلمانی، از پایه‌گذاران جنبش ادبي «عينيت نو» در ادبیات آلمان است. این جنبش ادبی (که برتولت‌برشت یکی از معروف‌ترین چهره‌های آن است) تغزل گرايي و رمانتيسم را ناچيز می‌شمرد و به واقعيت ملموس و عريان جامعه با هدفی مبارزه‌جویانه نظر داشت. آثار پیروان این جنبش ادبی مایه‌های روشنی از طنز، نيشخند و گروتسك داشت كه گاه به هزل نیز می‌گرایید.
طنز توخولسکی، انعکاسی از زمانه اوست، تلخ و سرد و سیاه. با زهری که به جان می‌ریزد و تلخی شیرین آن با ذهن بازی می‌کند، نهادهای مسلط را به طنز می‌گیرد و با زیر سؤال بردن چارچوب‌های فکری متصلب، مخاطب را در لذت شکستن کلیشه‌ها با خود همراه می‌کند. قالب نوشته‌های کتاب متفاوت و متنوع است: از گزین گویه و جمله قصار گرفته تا داستانک و شعر و جستار و نقیضه سازی مقالات پژوهشی. در این آثار، نویسنده، موضوعات اجتماعی، سیاسی و روابط انسانی را دستمایه قرار داده است تا به کمک طنزی ظریف و خواندنی و نیشخندی هوشمندانه و گاه آمیخته با هجو، نگاه عمیقش را به دنیای پیرامون خود بازتاب دهد که گاه با مایه‌هایی از طنز فلسفی در‌می‌آمیزد و محتوایی هستی شناسانه پیدا می‌کند و دغدغه‌های بشری و مناسبات فردی و اجتماعی انسان‌ها را بازگو می‌کند؛ ازاین‌رو برای هر مخاطبی قابل‌درک است. توگویی توخولسکی راوی دغدغه‌های امروز ماست!…
میلان کوندرا، اولیس مدرن؛ عارف دانیالی؛ نشر هرمس
این کتاب به تحلیل آثار کوندرا می‌پردازد و می‌کوشد ضمن بررسی زبان و فرم آثار این نویسنده، به شناختی از نگاه و تلقی او نسبت به رمان و ادبیات برسد.
فصلی از کتاب که عنوان: «ناپدیدشده در بزرگراه‌ها» را دارد به بررسی شوخی در آثار کوندرا بخصوص رمان‌های «شوخی» و «عشق‌های خنده‌دار» و نقدهای ادبی او در این زمینه اختصاص دارد. نویسنده با تکیه‌بر آرای نویسندگانی چون اوکتاویو پاز، طنز را بزرگ‌ترین اختراع روح مدرن و همزاد رمان می‌داند؛ یعنی متعلق به دورانی که آدمی از بهشت هبوط‌کرده و نه زمین مرکز عالم است و نه او اشرف مخلوقات؛ بنابراین تنها راه واژگون کردن اساس این دنیا (که هر چیز انسانی از آن رخت بربسته) به شوخی گرفتن جدیت‌هایی است که سامان خود را بر آن استوار کرده است. نویسنده از این منظر ضمن بررسی آثار و آرای نویسندگان و اندیشمندان درباره طنز، به تحلیل و مقایسه آثار مهم ادبی دیروز و امروز جهان (دن کیشوت، جنایت و مکافات، حماسه‌های هومر، تریسترام شندی و…) می‌پردازد و در زمینه طنز و نگاه کوندرا به آن به نکات جالبی اشاره می‌کند که هرکدام می‌تواند موضوع بررسی مستقلی در زمینه مباحث نظری طنز باشد.
طنزهای بی‌اجازه؛ جلال رفیع؛ انتشارات اطلاعات
این کتاب، مجموعه آثار ستون «با اجازه» نویسنده است که از نیمه دوم سال ۶۷ تا اوایل ۶۸ در صفحه ۳ روزنامه کیهان از او منتشرشده است. رفیع به‌واسطه تجربه فعالیت‌های فکری و سیاسی در سال‌های پیش از انقلاب، به مناسبات سیاسی، اجتماعی و فکری جامعه، نگاهی از درون و همراه با درک پیچیدگی‌های آن دارد و با حساسیت‌های عرصه طنز آشناست. او در این ستون با در دست داشتن طرحی روشن و مشخص و متکی به درک این حساسیت‌‌ها، وارد مسائل و مناقشات فکری و سیاسی می‌شود و به یاری بازتعریف خطوط قرمز برمی‌آید. رفیع با ادبیات نو و کلاسیک فارسی آشناست و به طنز به‌منزله اثری ادبی نگاه می‌کند. این است که در آثارش از ظرفیت‌های ادبی زبان فارسی استفاده می‌کند و به طنزهایش ارزش ادبی میدهد. طنزهای او پر از بازی‌های زبانی و طنز واژگانی و عبارتی است که از طریق بازی با متون ادبی فارسی، متون مذهبی و یا زبان مردم حاصل می‌شود؛ بنابراین آثار این کتاب می‌تواند چراغ راه کسانی باشد که به دنبال یافتن راه‌ها و قالب‌هایی برای پیوند دادن قلمشان با مسائل مردم و جامعه‌اند و دغدغه نگاه به طنز به‌منزله اثری ادبی را دارند. آثار رفیع آیینه‌ی تمام‌نمای شرایط فکری، فرهنگی و اقتصادی دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران است و نگاه انتقادی نویسنده را به مناقشات درون و برون حاکمیت به نمایش می‌گذارد.
طنز در چالش با ممنوعات؛ جلال رفیع؛ انتشارات اطلاعات
کتاب باهدف تبیین محدوده برخورد طنز با مقدسات نوشته‌شده است. بر این نگاه متکی است که می‌توان آموزه‌های حوزه معارف و مبانی و احکام دینی را در حالت ایجابی یا سلبی به زبان و بیانی شیرین و شوخی‌آمیز بدون هتک حرمت بیان کرد. نویسنده برای اثبات این مدعا به بازتعریف طنز می‌پردازد و از این رهگذر، محدوده طنز دینی و چگونگی ورود طنز به حیطه مقدسات را ترسیم می‌کند و اثر را با شواهد و ادله متعددی از متون دینی و نوشته‌ها و گفته‌های متدینین و آثار ادبی و تاریخی همراه می‌سازد.
او علت‌العلل بسیاری از برخوردهای ناصواب با طنز را مستحدث بودن طنز می‌داند، چراکه واژه طنز در متن هیچ‌یک از متون و منابع دینی به کار نرفته و بسیاری از اهل دیانت، واژه‌های مشابه و آشنا مثل هجو را با طنز برابر می‌نهند و این امر بر بدفهمی و سوءظن نسبت به معنا و ماهیت طنز تأثیر گذاشته است.
«طنز در چالش با ممنوعات» تقریباً تنها کتاب قابل استنادی است که در ارتباط با محدوده برخورد طنز با مقدسات نوشته‌شده و قلم و نگاه شیرین رفیع از آن اثری خواندنی و خوش‌خوان ساخته است.
مروری بر هستی‌شناسی در شعر بیژن نجدی
از «رستم و سهراب» تا «اُدیپوس»
سروکله زدن با رمان‌های ادبیات روسیه بدون درگیر شدن با اسامی شخصیت‌های فراوانی که در کتاب حاضر هستند، غیرممکن است.
هم خودمان و هم بسیاری از اطرافیانمان به شکل‌های مختلف درگیر این اختلالات و مشکلات هستیم.
دوگانگی درونی داستایفسکی زندگی بدون خدا را از نزدیک بررسی می‌کند تا به نفع خدا استدلال کند.
