مرور: «در کنار آب روی سنگ نشسته بودم مشغول نوشتن سرگذشت خود و آمدن به جنگل، ناگهان دیدم پشت سر من یکی استاده است. نگاه کردم دیدم میرزا.»
کتاب «خاطرات امان الله زندش» از مجاهدین نهضت جنگل به کوشش و تصحیح دکتر «هومن یوسفدهی» در پنجمین روز آذر ۱۴۰۳ با حضور جمعی از محققان و فرهنگ دوستان در پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
«هومن یوسفدهی» در مقدمه کتاب در معرفی زندش آورده است: «امان اله زندش در حالی که ۱۵ سال بیشتر نداشت به جنگلی‌ها پیوست و در عین نوجوانی از همان ساعات اولیه پیوستن به جنگلی‌ها در زمره همراهان شخصی میرزا کوچک قرار گرفت.
او به تاسی از درویش علی کلاشمی که از فرماندهان مجاهدین بود، نگارش سرگذشت خود را در سال ۱۲۹۹ آغاز کرد و میرزا کوچک هم از این موضوع اطلاع داشت و از مشکل کم سوادی او نیز آگاه بود ولی در عین حال از مشهدی بالام پاتاوانی خواست که اطلاعات مربوط به اوایل کار جنگلی‌ها را برایش تقریر کند.»
هومن یوسفدهی، استاد دانشگاه و پژوهشگر دایره المعارف زبان و ادب فارسی در شبه قاره‌ی هند دست نوشته‌های جسته و گریخته نیازمند اصلاح «امان الله زندش» را که توسط یکی از نوادگان زندش به ایشان رسیده بود را با امانت داری و وفاداری به متن، به کتابی سرشار از اطلاعات اجتماعی در خصوص جنبش جنگل تبدیل کرد.
کتاب «خاطرات امان الله زندش» از مجاهدین نهضت جنگل به کوشش و تصحیح دکترهومن یوسفدهی در پنجمین روز آذر ۱۴۰۳ با حضور جمعی از محققان و فرهنگ دوستان در پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
این استاد دانشگاه در باب اهمیت این کتاب آورده است: ” کتاب‌های تاریخ عموماً بر اساس روایت‌های شاهان و وزرا و امرا و اساساً طبقات بالای جامعه و خواص نوشته می‌شود و روایت طبقات فرودست و عامه مردم از وقایع نادر و کمیاب است و از این منظر خاطرات امان اله زندش بسیار ارزشمند است.
زندش در خاطرات خود تصویری دسته اول و ارزشمند را از جامعه کشاورزی مسائل مشکلات دغدغه‌ها و آداب و رسوم آن به نمایش می‌گذارد و بسیاری از اصطلاحات و ابزار و لوازم آن را معرفی می‌کند. در خصوص وقایع مربوط به نهضت جنگل این خاطرات بیانگر نقش و نفوذ میرزا کوچک و جنگلی‌ها در بین طبقات مختلف مردم است و خاستگاه و مرام و باور جمعیِ مجاهدین را به ما نشان می‌دهد و کمک می‌کند تصویری ملموس و واقعی از اطرافیان میرزا و رزمندگان جنگل داشته باشیم و قطعاً بر ارزیابی ما از این قیام مردمی و ملی اثر می‌گذارد.»
مشاهدات عینی از نهضت جنگل
«دکتر فریدون شایسته» در جلسه نقد و بررسی خاطرات امان الله زندش در پژوهشکده گیلان شناسی، این اثر را مفصل‌ترین کتاب خاطره نگاری و مشاهدات عینی از نهضت جنگل عنوان کرد.
این محقق تاکیدکرد: دکتر یوسفدهی طی دو مقدمه کتاب ابتدا به خوبی در مورد شخص امان اله زندش و نحوه دسترسی خود به دست نوشته‌ها توضیح کامل داده و در مقدمه دیگر به خوبی از پس معرفی منابع واقعه‌نگاری این نهضت برآمده است.
امان اله زندش برخلاف منابع همتای خودش نسبت به هیچ قوم و منطقه‌ای کم لطفی نداشته و به قضاوت و تحلیل نپرداخته است. گزارش وی در مورد وقایع و نقش افراد، عاری از جانب‌داری و حب و بغض است.
تاثیرگذاری جنبش جنگل بر ادبیات و فرهنگ ایران
«دکتر عباس پناهی» پژوهشگر نهضت جنگل نیز در خصوص پس زمینه تاریخی که خاطرات زندش بر اساس آن نوشته شده است گفت: شبح جنبش جنگل از زوایای مختلف بر ادبیات و فرهنگ ما تاثیرگذار است و هنوز هم با جریانات سیاسی اجتماعی دیگر مقایسه می‌شود. البته جنبش جنگل به خاطر ماهیتی که داشت قابل مقایسه با سایر جنبش‌ها نیست خوشبختانه جنگلی‌ها چه در روزنامه جنگل و چه دیگر نوشته‌ها از خود رد پاهایی باقی گذاشتند که می‌شود از این جریان دفاع کرد.
وی با بیان این که کتاب اثر ارزشمندی است و آقای یوسفدهی قطعاً زحمت بسیاری برای تصحیح این کتاب کشیده‌اند اظهار کرد: آثار خاطره نگاری پر از اسامی نقاط جغرافیایی و اشخاص است و اندکی عدم توجه می‌تواند باعث بروز مشکل شود، از این رو این اثر کار بسیار ارزشمندی است.
کتاب‌های تاریخ عموماً براساس روایات شاهان، وزرا، خواص و طبقات بالای جامعه نوشته می‌شود و روایت طبقات فرودست و عامه مردم کمیاب است و از این منظر کتاب خاطرات «امان اله زندش» در باره میرزا کوچک و جنبش جنگل ارزشمند است.
دکتر پناهی با تاکید بر این که هر گامی که در حوزه فرهنگ گذاشته می‌شود بسیار حائز اهمیت است افزود: کتاب خاطرات زندش از نظر محتوایی مقدمه اول و دوم از ویژگی‌های ممتاز این اثر است چرا که گزارش کاملی است که بسیار آماده و با استناد به منابع دیگر اطلاعات بسیاری به خواننده می‌دهد.
این پژوهشگر، کتاب را دارای ویژگی‌های منحصر به فردی عنوان و تصریح کرد: کتاب مملو از اطلاعات جغرافیایی، زبانی، فرهنگی و بسیاری مسائل دیگر نهضت جنگل است که سایر خاطره‌نگاران به آن توجه نکرده‌اند. از آنجایی که این فرد در کنار حسن خان آلیانی از محارم میرزا بود یک سری خاطرات را از کف جنبش جنگل روایت می‌کند که دیگران اصلاً به آن توجه نمی‌کردند.
جنگلی‌های با سواد معمولاً به تعاملات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و جنگ‌ها و مناسبات توجه بیشتری داشتند در حالی که خود امان الله زندش با توجه به سن و سال کمش در این ماجراها نبوده و به نوعی پیک و واسط جنگلی‌ها بوده است.
دکتر پناهی با اشاره به بخش مربوط به خاطرات زندش در مورد پایان کار میرزا و یا همسر او در کتاب اظهار داشت: با توجه به فقدان روایت‌های مشابه در سایر منابع و تاریخ شفاهی روایتی که در مورد پایان کار میرزا و همچنین همسر میرزا بیان می‌کند مستند و قابل قبول نیست.
وی افزود: یک گزارش خیلی خوبی درکتاب در رابطه با مراجعت دوباره میرزا از فومن به رشت بعد از صلح معروف با بلشویک‌هاست که نسبت به سایر کتابها طولانی و دارای جزئیات است اما هیچ نوع تاریخ و زمانی ارائه نداده. زندش در کتاب به صورت پراکنده از جنگ و دعواهای میرزا با بلشویک‌ها یاد می‌کند اما هیچ اشاره، تحلیل یا اظهار نظری در رابطه با دلایل این اختلاف ارائه نمی‌شود.
این پژوهشگر با اشاره به اهمیت تعلیقات بسیار خوبی که دکتر یوسفدهی به متن اضافه کرده اظهار داشت: یکی از نقاط ضعف کتاب این است که شخصیت‌ها به یکباره وارد ماجرا می‌شوند به عنوان مثال حیدرخان از شخصیت‌های مهم است که از گره‌های کور جنبش جنگل بوده دلایل مرگ وی عنوان نمی‌شود و در مورد گائوک نیز داستان وار سخن گفته شده است.
دکتر پناهی یکی دیگر از نکات ارزشمند کتاب را اطلاعات مربوط به تشکیلات مدرسه نظامیه و همچنین اقدامات عمرانی میرزا در نواحی تحت تسلط عنوان و بیان کرد: با توجه به این که نوع نگاه سایر نویسندگان جنبش جنگل به موضوعات کلان بوده این کار زندش جالب توجه است.
این پژوهشگر با اشاره به این که زندش تاریخ نگاری مردمی داشت تاکید کرد: در مجموع تلاش دکتر یوسفدهی برای معرفی این اثر گرانقدر و ستودنی است چرا که کار تصحیح یک اثر مساوی با چند اثر پژوهشی است.
هومن یوسفدهی پژوهشگر دایره المعارف زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند دست نوشته‌های جسته و گریخته نیازمند اصلاح «امان الله زندش» را با امانت داری و وفاداری به متن، به کتابی سرشار از اطلاعات اجتماعی در خصوص جنبش جنگل تبدیل نمود.
بازتاب اجتماعیات جنگل
«دکتر محمود رنجبر» رییس پژوهشکده گیلان شناسی نیز با اشاره به اهمیت کتاب خاطرات امان الله زندش به رابطه بین داستان و تاریخ ( story & history) در کتاب‌های عناصر داستان اشاره و اظهار کرد: story یا همان داستان از ریشه history یا تاریخ گرفته شده و خاطرات خود نوشت امان الله زندش به خوبی با داستان بخشی از تاریخ جنبش جنگل و اجتماعیات نهضت جنگل را بازتاب می‌دهد.
وی خاطرنشان کرد: کاری که دکتر یوسفدهی در تصحیح و انتشار این اثر انجام دادند بسیار ستودنی و حاوی اطلاعات خوبی از جنبش جنگل و میرزا کوچک است.
نهضت جنگل از نگاهی دیگر
«کاوه بیات» دبیر مجموعه کتاب‌های تاریخ معاصر ایران در خصوص این اثر نوشته است: از دست اندرکاران و سران نهضت جنگل نوشته‌هایی برجای مانده و منتشر شده است اما خاطرات امان اله زندش به عنوان نوشته‌ای از یک همراه فرودست و عادی این نهضت، بی نظیر است.
آنچه داریم بیشتر خاطرات و روایات بالادستی‌ها، سران و چهره‌های شاخص جنگل است و طبیعتاً ناظر بر تحولاتی که در سطوح بالای نهضت جریان داشت، حال آن که خاطرات امان الله زندش از این حوادث و رویدادها به عنوان فردی که در ایام نوجوانی به عنوان یک تفنگچی ساده وارد کار شد از منظری به کلی متفاوت، از پایین نوشته شده است.
کم رنگ بودن جوانب سیاسی این متن نوع نگاه صاحب خاطرات به حوادث و رخدادهای نهضت جنگل در یک مقطع پایانی که شاید بتوان آن را «غیرسیاسی» توصیف کرد، نه فقط از ارزش تاریخی آن کم نمی‌کند که شاید بتوان گفت؛ جنبه‌هایی از خصوصیات نهضت را روشن می‌کند که معمولاً در رویکردهای سیاسی بدان پرداخته نمی‌شود.
آرزو محرمی درگذشت.
۸هزار عنوان کتاب در یکسال!
امان‌الله زندش در حالی که ۱۵ سال بیشتر نداشت به جنگلی‌ها پیوست.
تکرار تجربه غرب، راهگشای مسائل امروز ما نیست.
شمس لنگرودی از نو می‌نویسد…
