دفاع از عقلانیت

شرق: «حرف آخر» عنوان کتابی است از تامس نیگل که به‌تازگی با ترجمه جواد حیدری در نشر نو منتشر شده است. نیگل فیلسوف آمریکایی است و چهره مطرحی در فلسفه تحلیلی به شمار می‌رود. جواد حیدری آثار متعددی از نیگل به فارسی ترجمه کرده و در مقدمه «حرف آخر» نیز توضیحاتی درباره رئوس کلی اندیشه‌های او داده است. او می‌گوید که نیگل در طول پنج دهه حیات فکری پربارش با پرسش‌های دشواری مواجه شده و پاسخ‌هایی زیرکانه، حکیمانه و شوخ‌طبعانه به این پرسش‌ها داده است.

مترجم چهار اصل را به‌عنوان رئوس اصلی اندیشه نیگل برشمرده است. نخست آنکه نیگل از رازباوری در برابر مادی‌انگاری دفاع می‌کند. او معتقد است که مادی‌انگاری تفکری است که می‌خواهد عالم هستی را با توسل به فیزیک و شیمی و زیست‌شناسی تبیین کند؛ اما رازباوری او این مقوله را طرح می‌کند که در عالم هستی چیزهایی وجود دارد که نمی‌توان آنها را با این سه علم پایه‌ای تبیین کرد؛ چیزهایی که همیشه برای ما به صورت یک راز باقی می‌مانند. این سیر فکری را نیگل عمدتاً در کتاب «ذهن و کیهان» و دیگر آثارش در زمینه فلسفه ذهن دنبال کرده است. دیگر اینکه نیگل از «دیگری‌گزینی» در برابر «خودگزینی» دفاع می‌کند. او اگرچه معتقد است که خودگزینی یک ویژگی اساسی سرشت انسان است؛ اما به این هم معتقد است که انسان دیگرگزین نیز هست. به این معنا که ما قادریم دیگران را هم در ملاحظات خود بگنجانیم و دغدغه آنها را نیز داشته باشیم. «امکان دیگرگزینی» اثر کلاسیک نیگل است که او در آنجا این سیر فکری‌اش را پی گرفته است. از رئوس دیگر اندیشه نیگل، دفاع او از برابری‌طلبی در برابر سرمایه‌داری است. او دو ارزش بنیادین آزادی‌خواهی و فایده‌جویی، برای سرمایه‌داری قائل است؛ اما معتقد است که برابری نیز از اهمیتی قاطع برخوردار است و سیستمی که نتواند برابری همگانی را در درونش داشته باشد، آشکارا نامشروع است. دو کتاب «برابری و جانبداری» و «افسانه مالکیت: عدالت و مالیات» از جمله آثار اوست که در آنها این نظریه‌ را دنبال کرده است. در نهایت نیگل از «مطلق‌انگاری» در برابر «نسبی‌انگاری» دفاع می‌کند. او معتقد است که عقل تنها داوری است که می‌تواند خود را عزل کند و هیچ‌چیز دیگری، مانند زبان، جامعه و تاریخ نمی‌توانند احکام عقلی را از اعتبار ساقط کنند. به این اعتبار او معتقد است که پست‌مدرنیسم اندیشه‌ای خودشکن است؛ چراکه اگر عقل اعتبار نداشته باشد، هیچ‌چیز دیگری هم اعتبار نخواهد داشت. این سیر فکری در کتاب «حرف آخر» مطرح و دنبال شده است.

«حرف آخر» را از قوی‌ترین دفاعیه‌های قرن بیستمی از عقل و استدلال و عقلانیت دانسته‌اند. این کتاب شامل پیشگفتار، مقدمه و هفت فصل با این عناوین است: چرا نمی‌توانیم تفکر را از بیرون فهم کنیم؟ زبان، منطق، علم، اخلاق، و طبیعی‌انگاری تکاملی و ترس از دین. نیگل در فصل اول به بیان صورت مسئله پرداخته است. در فصل دوم توضیح می‌دهد که چرا تفکر یعنی منطق و علم و اخلاق را نمی‌توان از بیرون فهم کرد. نیگل معتقد است که سه تفکر بنیادین وجود دارد: منطق یا ریاضیات، علم و اخلاق. منظور او از تفکر بنیادین، تفکراتی هستند که بی‌قیدوشرط صادق یا کاذب‌اند. در فصل سوم او به زبان می‌پردازد؛ یعنی به مهم‌ترین سنگر نسبی‌انگاران که از آن به عینیت حمله می‌کنند. در فصل چهارم به منطق و در فصل پنجم به علم می‌پردازد. منطق و علم باورهای ما را درباره جهان صورت‌بندی می‌کنند. فصل ششم به اخلاق اختصاص دارد و اخلاق هم به ترجیحات ما شکل می‌بخشد و هم رفتار ما را کنترل می‌کند. نیگل در حوزه منطق و ریاضی، به یک شیوه از عینیت در برابر ذهنی‌انگاری دفاع می‌کند و در حوزه علم و اخلاق به شیوه‌ای دیگر. کتاب در فصل هفتم به دین پرداخته و این موضوع را مطرح کرده که نظریه‌های تکاملی مبنای عقل و عقلانیت را تضعیف می‌کنند و در مقابل دین مبنای محکمی برای عقل و عقلانیت فراهم می‌کند.

به جز این هفت فصل، در ترجمه فارسی کتاب دو بخش دیگر هم دیده می‌شود که یکی گزارش تحلیلی و مفصل مترجم از کتاب است و دیگری متنی است با عنوان «نیاز مبرم به عقل» نوشته کالین مک‌گین. مترجم در بخشی از گزارش تحلیلی‌اش نوشته که مسئله نیگل در این کتاب، هم حوزه آکادمیک و پژوهشی را در بر می‌گیرد و هم فرهنگ عامه را و مسئله اصلی او این است که فهم و توجیه کجا پایان می‌گیرد.