کاری ماندگار در زمینه تحقیقات ایرانی

احمد مسجدجامعی

اطلاعات: برای نخستین‌بار در سال اول دانشجویی، در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، سه جلد کتاب به‌هم‌پیوسته به نام «فهرست مقالات فارسی» از استاد زنده‌یاد ایرج افشار دیدم. جلد نخست آن بسیار مفصل بود و فهرست موضوعی تحقیقات و مطالعات ایران‌شناسی به زبان فارسی را میان سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۸ به مدت ۱۰سال در بر می‌گرفت که در نشریات ادواری چاپ شده بود. جلد دوم که مختصرتر از جلد اول به‌نظر می‌رسید، مقالاتی را شامل می‌شد که میان سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۵ انتشار یافته‌بودند و سومین مجلد از ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۰ بود. یکی از دانشجویان تاریخ که از قبل باهم آشنا بودیم و روش استفاده از آن را می‌دانست، کتاب را منبع خوبی برای تحقیقات در حوزه ایران‌شناسی تلقی می‌کرد. به نظر او این اثر، نوآورانه بود. البته با مراجعه به مجلدات بعدی بیشتر به اهمیت آن پی بردم.

از روزگاری سخن می‌گوییم که فضای مجازی و موتورهای جستجو (مانند گوگل و یاهو) در دسترس نبود. اگر کسی می‌خواست درباره موضوعی تحقیق کند، برای اطلاع از مقالات در آن زمینه، می‌بایست همه مجلات منتشرشده را از نظر می‌گذراند، درحالی‌که دسترسی به همه مجلات در دوره زمانی نزدیک به نیم‌قرن به آسانی امکان‌پذیر نبود. بنابراین می‌بایست مؤسسه‌ای با در اختیار داشتن اعضای متخصص، همه مجلات را گرد می‌آورد تا بتواند مقالات را براساس موضوع فهرست کند.

شگفت آن‌که در مدتی حدود ۴۰ سال آقای افشار، در کنار انواع فعالیت‌های دیگر فرهنگی، این مهم را یک‌تنه برعهده گرفته و به سبب حضور پیوسته در مجامع ایران‌شناسی جهان، خود کم‌کم به نهادی برای ایران‌شناسی تبدیل شده بود. به‌ویژه پس از انقلاب که ارتباط ایران با مؤسسات و شخصیت‌های فرهنگی این‌سو و آن‌سوی عالم قطع یا ضعیف شده بود، انتشارات حوزه ایران‌شناسی به صورت کتاب و مجله یا اطلاع از مجامع علمی به ایشان می‌رسید.

آقای افشار با توجه به اهمیت چنین مآخذی آن کار را ادامه داد تا اینکه با افزایش سن استاد و حجم کار، لازم شد پژوهشگران یا نهادهای پژوهشی این مهم را ادامه دهند. خوشبختانه این امر تحقق یافت و ایشان در حیات خود، شاهد پیگیری جدی و انتشار فهرست مقالات فارسی بود.

آقای افشار در مقدمه جلد هفتم آورده است: «شادم که فهرست مقالات فارسی ادامه یافت و اینک در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، شاخه‌ای شده‌است از کارهای بنیادی در راه دستیابی به مآخذ و نمونه‌ای است از ادامه کاری که به اراده شخصی آغاز شد و امروز جوانان دلسوز و پرمایه‌ای آن را گروهانه دنبال می‌کنند.»

البته به دلیل انبوهی مقالات، جلد هفتم، بر خلاف شش جلد نخست که دربردارنده همه نشریه‌ها، مجله‌ها، یادنامه‌ها، جشن‌نامه‌ها .. بودند، منحصراً به فهرست مقالات در مجله‌ها و نشریه‌های ادواری پرداخت. برای مجموعه‌ها (یادنامه‌ها، ارج‌نامه‌ها، جشن‌نامه‌ها، کنگره‌ها…..) نیز مجلدی خاص در نظر گرفته شد که تدوین آن مجموعه به کتابداران و فهرست‌نگاران فاضل و باسابقه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، آقای عباس مافی و خانم پارکوهی هارطونیان سپرده شد.

فهرست مقاله‌های جلد هفتم که در حیات استاد گرد‌آمد، به روش شش جلد نخستین، روی برگه‌هایی در ابعاد ۱۰×۱۵ نوشته می‌شد. نام و نام خانوادگی مؤلف در قسمت بالا و عنوان مقاله و آدرس نشریه در سطور زیرین آن درج می‌شد و در گوشه سمت چپ برگه، سر عنوان موضوعی و زیرمجموعه آن، همچون مُهری بر برگه نقش می‌بست. این برگه‌ها پس از نگارش، ابتدا بازبینی و اصلاح و سپس به ترتیب موضوعی و الفبایی به بخش حروف‌نگاری ارسال می‌شدند. پس از حروفچینی، مقابله و غلطگیری برگه‌ها، مرحله نهایی تهیه فهرست اعلام بود که در چهار بخش: نام اشخاص (به عنوان مؤلف و نیز نام اشخاصی که از ایشان در مقاله گفتگو شده است)، اعلام جغرافیایی، نام کتاب‌ها و رساله‌ها و … و فرهنگواره موضوعی انجام می‌شد. این مرحله امکان دستیابی آسان به اطلاعات را فراهم می‌ساخت.

گردآوری، تنظیم، بررسی و اصلاح بیش از ۲۳۰۰۰ برگه، کاری بسیار دشوار بود. ازاین‌رو پیشنهاد ایجاد بانک اطلاعاتی فهرست مقالات با استاد مطرح شد که آن را پذیرفت. از جلد هشتم فهرست مقالات فارسی، نرم‌افزار مورد نیاز به همت بخش رایانه مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی آماده شد. در این برنامه، همزمان موضوع، زیرمجموعه‌های موضوعی، نویسنده، عنوان مقاله و همه کلیدواژه‌های مورد نیاز توسط کاربر در بانک ایجاد می‌شود.

از سال ۱۳۸۸ که جلد هفتم انتشار یافت و اینک که جلد سیزدهم این اثر به پیشگاه پژوهشگران حوزه ایران‌شناسی تقدیم شده، بیش از ۹۰۶۱۷ مقاله فهرست شده‌است که اگر این تعداد را به فهرست مقالات شش جلد نخست بیفزاییم، تعداد ۱۴۵۰۱۴ مقاله در موضوعات تاریخ، ادبیات، فلسفه و … گرد آمده‌است.

باری، جلد سیزدهم فهرست مقالات فارسی، در زمینۀ تحقیقات ایرانی به کوشش ایران‌ناز کاشیان انجام پذیرفته و در ۱۳۰۸ صفحه، در قطع وزیری با شمارگان ۲۰۰ نسخه از سوی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به تازگی انتشار یافته است. خانم کاشیان در کنار مدیریت بخش پرونده‌های علمی، این کار را وظیفۀ اخلاقی خود دانسته و در طول همۀ این سال‌ها با وفاداری به پیشینۀ این آثار، آن را پیگیری کرده‌است.

در جلد ۱۳ فهرست مقالات همچون مجلدات پیشین، از همان روش جاری در طبقه‌بندی موضوعی پیروی شده‌است. اما ایجاد زیرمدخل و موضوعات نو اجتناب‌ناپذیر بود، زیرا در نشریه‌های جدید مقالاتی آمده بود که در مجلدات نخستین هنوز جایی برای طرح آنها در نظر نگرفته بودند و معمولاً ذیل مجموعه‌ای دیگر یا کلیات فهرست می‌شدند. به عنوان مثال، مقالات متعددی درباره دانشنامه‌ها، کلیله و دمنه، هزار و یکشب و کتاب‌هایی از این دست، فهرست شده‌اند که اگر جایگاه ویژه‌ای برای آنها در نظر گرفته نمی‌شد، میان مقالات کتابشناسی‌ها اهمیت خود را از دست می‌دادند. نیز در بخش هنر در باب نقوش اسطوره‌ای و نمادهای ترکیبی، زیرمدخل‌هایی را به خود اختصاص دادند. همچنین در بخش تاریخ ایران، زیر مدخل دوره پهلوی بر دوران‌های تاریخی ایران افزوده شد.

نکته مهمی که در نقد مجلدات پیشین آمده، کاستی در تهیه «نشریات فرامرزی» است. در تدوین شش جلد نخست فهرست مقالات، فقط به نشریات چاپ ایران بسنده نشده‌بود، بلکه هر نشریه‌ای که در اقصی نقاط عالم به فارسی انتشار می‌یافت، تهیه و فهرست می‌شد و بر مجموعه جاری افزوده می‌شد.

در دهه‌های اخیر به سبب موانع گوناگون، دستیابی به برخی نشریه‌های فارسی‌زبان خارج از مرزهای ایران دشوار شد. از آنجا که فهرست مقالات فارسی بدون بهره‌گیری از این نشریات ناقص می‌نمود، ضرورت اقدامی مؤثر برای رفع این نقیصه بیش از پیش احساس شد؛ به‌جز آن شمار قابل ملاحظه‌ مجله‌های محلی، محله‌ای، شهری، دربارۀ تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم و … که در استان‌های کشور منتشر می‌شوند و کتابخانۀ این مرکز به آنها دسترسی ندارد. امید است با گردآوری نشریات پژوهشی فارسی‌زبان در داخل و خارج که درباره سرمایه‌های تاریخی ـ فرهنگی ایران به چاپ می‌رسند، یاری‌رسان پژوهشگران در این‌گونه تحقیقات باشیم.

فهرست مقالات فارسی، یگانه دستمایه برای دستیابی سریع به مشخصات مقاله‌هایی است که در طول بیش از ۷۰ سال در مطبوعات منتشر شده‌اند و اکنون یکی از میراث‌های فرهنگی و ملی ما به‌شمار می‌آید که تدوین آن، به همت آن استاد گرانقدر، جامۀ عمل پوشید و با تلاش همکاران و دوستان ایشان در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی ادامه دارد.