نابغه شدن وظیفه ماست

سامان حافظی

ایران: ری مانک، فیلسوف بریتانیایی و استاد فلسفه دانشگاه ساوت همپتون انگلستان است که کتاب «لودویگ ویتگنشتاین؛ وظیفه‌ای به نام نبوغ» برایش جوایز بسیاری به ارمغان آورد. این کتاب که زیست فلسفی ویتگنشتاین را در کنار زندگی عاطفی و روانی او روایت می‌کند در مجامع جهانی مورد استقبال بسیاری قرار گرفت و جزو آثار پرفروش شد و به تازگی به همت انتشارات ماهی و به قلم رضا دهقان به فارسی ترجمه و روانه بازار نشر شده است.

نابغه شدن بلندپروازی نیست!
نویســــنده در کتـــــاب «لودویـــــگ ویتگنشتاین؛ وظیفه‌ای به نام نبوغ» از تأثیر نظریه پیشرفت و نبوغ «اتو واینینگر» بر ویتگنشتاین پرده برمی‌دارد.
طبق این نظر، دست‌یافتن به نبوغ صرفاً یک بلندپروازی شریف نیست، بلکه به‌عنوان حکم مطلق کانتی، وظیفه ماست که به بالاترین نسخه انسانی خود برسیم چنانکه یک «نابغه» خوانده شویم. ویتگنشتاین این نظر را به طرز عجیبی جدی گرفته بود چنانکه در یک برهه از زندگی که به خودکشی می‌اندیشید تنها چیزی که باعث شد میل به زندگی در او دوباره زنده شود وقتی بود که استادش، برتراند راسل، او را «نابغه» خطاب کرد. او فکر می‌کرد تنها زندگی‌ای ارزش زیستن دارد که در راستای تحقق نبوغ فرد باشد؛ او نابغه بودن را وظیفه خود و دیگر انسان‌ها می‌دانست.
وظیفه فیلسوف
علاج بیماری‌های فهم انسان
ویتگنشتاین که نمونه‌ای بارز از نبوغ فلسفی است از شاگردان برجسته برتراند راسل و از پایه‌گذاران فلسفه تحلیلی بشمار می‌رود که مدتی هم در دانشگاه کمبریج فلسفه ذهن و فلسفه زبان تدریس می‌کرد.
برای او همیشه «زبان» موضوعی فلسفی بود چنانکه پژواک تحولات زبانی در فلسفه، حیات فکری او را به دو دوره «ویتگنشتاین اول» و «ویتگنشتاین متأخر» تقسیم کرد. ویتگنشتاین اول معتقد بود که زبان ذاتاً سرشت تصویری دارد و ساختار عالم، ساختار آن را تعیین می‌کند. او دراین دوره، وظیفه فلسفه را نگاه نقادانه به اندیشه‌ها می‌دانست.
اما «ویتگنشتاین متأخر» این عقیده را زیرسؤال برد و گفت زبان همچون ابزار است که برای فهم آن باید به کاربرد آن در زندگی مردم رجوع کرد. ساختار زبان بیانگر نحوه اندیشه ما در خصوص عالم واقعی است. در این برهه او بر این باور بود که فلسفه نوعی درمانگری است و فیلسوف کسی است که بیماری‌های فهم انسان را علاج می‌کند.
 
فیلسوفی که بزرگ‌ترین منتقد خود شد
کتاب ری مانک از این جهت مورد توجه جهانی قرار گرفت که تنها کتاب زندگی‌نامه‌ای قابل‌توجه درباره ویتگنشتاین است.
پیش از این، برایان مک گینس در کتاب «لودویگ جوان» زوایایی از زندگی این فیلسوف شهیر جهانی را آشکار کرده بود اما اشکال بزرگش این بود که همان‌طور که از نام کتابش هویداست تنها دوره اول فکری ویتگنشتاین را شامل می‌شد؛ همان دوره فکری که بعدها خود ویتگنشتاین بزرگ‌ترین منتقدش شد.
از آنجایی که ری مانک استاد فلسفه تحلیلی و فلسفه ریاضی است مهارتش در فهم اندیشه‌های فلسفی باعث شد نگارش زندگی‌نامه ویتگنشتاین وجوه منحصر به فردی پیدا کند. علاوه بر اینها، جذابیت روایت او باعث شده این کتاب پرحجم برای مخاطبش خسته‌کننده نباشد.
او بحث‌های فلسفی را در دل روایت زندگی ویتگنشتاین گنجانده شده است و به نوعی، نبوغ نویسندگی خود را در این اثر به نمایش گذاشته است چنانکه خواننده شیفته شخصیت فکری ویتگنشتاین می‌شود و در پایان کتاب، با وجود آگاهی از رنج زندگی و درد تنهایی این فیلسوف، به نبوغ منحصر به فرد او معترف می‌شود.

بــــرش

مهندس هواپیمایی که فیلسوف شد
از زوایای جالب زندگی ویتگنشتاین آن است که او ابتدا به مهندسی علاقه‌مند بود و برای تحصیل در رشته مکانیک وارد دانشگاه صنعتی برلین شد سپس برای تحقیق در رشته هواپیماسازی و مطالعات هوانوردی به منچستر رفت و در آنجا «ملخ جت‌پیش‌ران» را اختراع کرد که ثبت اختراع هم شد. اما به کمک راسل نبوغ فلسفی‌اش را کشف کرد و پی آن رفت و «رساله منطقی-فلسفی» ماحصل شناخت او از نبوغ فلسفی‌اش است. البته در مدت کوتاهی، خود بزرگ‌ترین منتقد نظریاتش شد و اذعان کرد که بسیاری از نظریه‌هایش در این کتاب اشتباه است.
در پی این خودانتقادی، کتاب «تحقیقات فلسفی» را ارائه کرد که انقلابی در نظریات او محسوب می‌شد. در همین دوره بود که فلسفه روان‌شناسی هم به حوزه مطالعاتی او وارد شد و فهم «دانش» و «یقین» از دیگر پروژه‌های فکری‌اش شد.
او نوشته‌های بسیاری از خود بجای گذاشت که اغلب بعد از مرگش منتشر شدند. کتاب «پژوهش‌های فلسفی» او با اینکه از نبوغ فلسفه‌ورزی‌اش پرده برمی‌دارد تأثیر عمیق او بر فلسفه تحلیلی امروز را برای‌مان آشکار می‌کند.
این فیلسوف شهیر اتریشی در نهایت در اثر بیماری سرطان در سن ۶۲ سالگی درگذشت و این جمله را از خود به یادگار گذاشت که «به همه بگویید من یک زندگی فوق‌العاده داشتم.»