چگونه ذهن ناهشیار تصمیمات ما را کنترل می‌کند؟

علیرضا مجیدی

یک‌پزشک: کتاب «پیش از آنکه بدانی» با نام کامل و اصلی Before You Know It: How the Unconscious Mind Rules Your Behavior اثر جان بارگ، یکی از پژوهش‌های علمی مهم درباره تأثیر ذهن ناهشیار بر رفتارهای روزمره است.

جان بارگ (John Bargh) استاد روان‌شناسی در دانشگاه ییل (Yale) و یکی از پیشگامان مطالعه روان‌شناسی ناهشیار (Unconscious Psychology) است. این کتاب که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، با تکیه بر دهه‌ها تحقیق علمی و آزمایش‌های روان‌شناختی، نشان می‌دهد که چگونه عوامل پنهان در ناخودآگاه ما، انتخاب‌ها و تصمیمات روزمره را هدایت می‌کنند.

جان بارگ در کتاب «پیش از آنکه بدانی» تلاش می‌کند نشان دهد که بسیاری از کارهایی که انجام می‌دهیم، نه از روی اراده آگاهانه، بلکه به دلیل تأثیرات ناخودآگاه ما اتفاق می‌افتند. این تأثیرات می‌توانند ناشی از محیط، تجربیات کودکی، خاطرات سرکوب‌شده، و حتی نشانه‌های ظاهراً بی‌ربط اطراف ما باشند. از شیوه خرید کردن گرفته تا نحوه تعامل با دیگران و تصمیم‌گیری‌های اخلاقی، ذهن ناهشیار ما همواره در پس‌زمینه در حال هدایت ما است. کتاب «پیش از آنکه بدانی» بر اساس مطالعات روان‌شناسی شناختی و علوم اعصاب نوشته شده و شامل داستان‌های واقعی، آزمایش‌های علمی و تحلیل‌های روان‌شناختی است. بارگ با ارائه مثال‌هایی جذاب، قدرت ناهشیار در زندگی روزمره را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه شناخت این فرآیندها می‌تواند به ما در کنترل بهتر زندگی و تصمیماتمان کمک کند.

۱- ذهن ناهشیار تأثیر عمیقی بر رفتارهای روزمره دارد

یکی از مفاهیم کلیدی که جان بارگ در کتاب «پیش از آنکه بدانی» مطرح می‌کند، این است که بخش زیادی از تصمیمات و رفتارهای ما، بدون آگاهی آگاهانه ما اتخاذ می‌شوند. تحقیقات او نشان می‌دهد که انتخاب‌هایی مانند خرید کردن، تصمیمات شغلی، رفتارهای اجتماعی و حتی احساسات ما تا حد زیادی تحت تأثیر ذهن ناهشیار هستند. به‌عنوان مثال، او در آزمایشی نشان داد که افرادی که قبل از مصاحبه کاری یک فنجان قهوه گرم در دست دارند، احتمال بیشتری دارد که طرف مقابل را فردی گرم و صمیمی تلقی کنند یا پاسخ مثبت به درخواست او بدهند، در حالی که افرادی که یک نوشیدنی سرد در دست دارند، تمایل بیشتری به برداشت سرد و بی‌احساس از طرف مقابل دارند. این تحقیق نشان می‌دهد که حتی تجربه‌های کوچک و ظاهراً بی‌اهمیت در محیط اطراف ما، می‌توانند تأثیر بزرگی بر تصمیمات و برداشت‌های ما داشته باشند. این یافته‌ها، اهمیت شرایط محیطی، خاطرات و ناهشیار را در تصمیم‌گیری‌های روزمره ما نشان می‌دهند.

۲- انتخاب‌های ما بیشتر از آنکه آگاهانه باشند، از پیش تعیین شده‌اند

یکی از چالش‌برانگیزترین ایده‌های کتاب «پیش از آنکه بدانی» این است که احساس کنترل آگاهانه‌ای که ما بر تصمیمات خود داریم، در واقع یک توهم است. بارگ با اشاره به آزمایش‌های روان‌شناسی شناختی نشان می‌دهد که قبل از اینکه ما آگاهانه تصمیمی بگیریم، ذهن ناهشیار ما مسیر آن را مشخص کرده است. به‌عنوان مثال، او به تحقیقاتی اشاره می‌کند که نشان داده‌اند اگر افراد قبل از تصمیم‌گیری در مورد یک موضوع، در معرض کلمات یا تصاویر خاصی قرار بگیرند، انتخاب‌های آن‌ها به‌طور نامحسوسی تغییر خواهد کرد. این پدیده که به پرایمینگ شناختی (Cognitive Priming) معروف است، توضیح می‌دهد که چگونه محرک‌های محیطی که حتی متوجه آن‌ها نمی‌شویم، می‌توانند بر نحوه تفکر و تصمیم‌گیری ما تأثیر بگذارند. این یافته‌ها، باور رایج درباره اراده آزاد (Free Will) را به چالش می‌کشند و نشان می‌دهند که ما کمتر از آنچه تصور می‌کنیم، روی انتخاب‌هایمان کنترل داریم.

۳- ذهن ناهشیار می‌تواند برای ما مفید یا مضر باشد

بارگ در کتاب «پیش از آنکه بدانی» توضیح می‌دهد که ذهن ناهشیار نه‌تنها روی تصمیمات ما تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند به بهبود عملکرد یا تخریب رفتارهای ما نیز منجر شود. به‌عنوان مثال، اگر افراد قبل از یک امتحان مهم یا مصاحبه شغلی خود  موفق تصور کنند، احتمال موفقیت افزایش می‌یابد. این پدیده که اثر خودتحقق‌بخش (Self-Fulfilling Prophecy) نامیده می‌شود، نشان می‌دهد که باورهای ناخودآگاه می‌توانند به تحقق یا شکست ما کمک کنند. از سوی دیگر، اگر افراد به‌طور ناهشیار انتظار شکست یا ناتوانی داشته باشند، احتمال عملکرد ضعیف‌تر آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. این یافته‌ها اهمیت تلقین، باورهای شخصی و نحوه شکل‌گیری تفکر ما درباره خودمان را نشان می‌دهند. بنابراین، شناخت و هدایت فرآیندهای ناهشیار می‌تواند به ما کمک کند تا تصمیمات بهتری بگیریم و موفقیت بیشتری در زندگی کسب کنیم.

۴- تبلیغات و رسانه‌ها از ذهن ناهشیار برای تأثیرگذاری بر ما استفاده می‌کنند

یکی از مباحث جذاب کتاب «پیش از آنکه بدانی» این است که چگونه شرکت‌های تبلیغاتی و رسانه‌ها از اصول روان‌شناسی ناهشیار برای کنترل تصمیمات ما استفاده می‌کنند. بارگ نوشته که بسیاری از تبلیغات، به‌جای متقاعدسازی مستقیم، از طریق پرایمینگ شناختی بر ذهن ناهشیار ما تأثیر می‌گذارند. برای مثال، تحقیقات نشان داده‌اند که دیدن تبلیغات مربوط به غذاهای ناسالم، حتی اگر متوجه آن‌ها نشویم، می‌تواند ما را به مصرف بیشتر این غذاها ترغیب کند. همچنین، رنگ‌ها، موسیقی‌های پس‌زمینه و حتی چیدمان فروشگاه‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که ما را به انتخاب‌های خاصی سوق دهند. این موضوع اهمیت آگاهی از تأثیرات پنهان تبلیغات و رسانه‌ها را نشان می‌دهد، زیرا در غیر این صورت، ما به‌طور ناخودآگاه به سمت تصمیم‌هایی هدایت می‌شویم که شاید به نفع ما نباشند.

۵- درک فرآیندهای ناهشیار می‌تواند به بهبود زندگی ما کمک کند

با وجود این‌که کتاب «پیش از آنکه بدانی» نشان می‌دهد بسیاری از تصمیمات ما تحت تأثیر عوامل ناهشیار هستند، اما بارگ بر این نکته تأکید دارد که آگاهی از این فرآیندها می‌تواند به ما در کنترل بهتر زندگی کمک کند. او پیشنهاد می‌کند که با تمرین، مدیتیشن، خودآگاهی و توجه بیشتر به نشانه‌های محیطی، می‌توانیم تا حد زیادی اثرات ناهشیار را مدیریت کنیم. همچنین، شناخت الگوهای پنهان در رفتارهای خودمان می‌تواند ما را از تله‌های شناختی و تصمیمات اشتباه دور کند. به‌عنوان مثال، اگر بدانیم که محیط‌های شلوغ و پر از محرک، تصمیم‌گیری منطقی را دشوار می‌کنند، می‌توانیم تصمیمات مهم را در محیط‌های آرام‌تر بگیریم. به همین ترتیب، اگر بدانیم که پرایمینگ شناختی می‌تواند احساسات و برداشت‌های ما را تغییر دهد، می‌توانیم در برابر تأثیرات منفی آن آگاه‌تر باشیم.

۶- ذهن ناهشیار نقش مهمی در روابط اجتماعی ایفا می‌کند

بارگ در تحقیقات خود نشان می‌دهد که بسیاری از تعاملات اجتماعی ما بدون آگاهی آگاهانه شکل می‌گیرند. در واقع، اولین برداشت ما از افراد، اغلب بر اساس عوامل ناهشیار مانند زبان بدن، تُن صدا و حتی بوی محیط شکل می‌گیرد. قرار گرفتن در کنار افراد خوش‌بین و مثبت‌نگر می‌تواند ناخودآگاه روی خلق‌وخو و تصمیمات ما تأثیر بگذارد. از طرف دیگر، حضور در محیط‌های پرتنش و پرخاشگرانه می‌تواند ناخودآگاه میزان استرس و رفتارهای دفاعی را در ما افزایش دهد. این تحقیقات نشان می‌دهند که ذهن ناهشیار ما دائماً در حال پردازش اطلاعات اجتماعی است، حتی اگر خودمان متوجه نشویم. شناخت این تأثیرات می‌تواند به ما در بهبود روابط، انتخاب دوستان مناسب و جلوگیری از تأثیرات منفی محیط‌های اجتماعی ناسالم کمک کند. بارگ توصیه می‌کند که با تمرکز بر نشانه‌های ناهشیار و تغییر شرایط محیطی، می‌توانیم کیفیت روابط خود را بهبود بخشیم.

۷- شرایط فیزیکی و محیطی تأثیر مستقیمی بر عملکرد ذهن ناهشیار دارند

نکته دیگر این است که شرایط فیزیکی اطراف ما، بیشتر از آنچه فکر می‌کنیم بر رفتار و عملکرد ذهن تأثیر می‌گذارد. تحقیقات نشان داده‌اند که افرادی که در محیط‌های منظم و مرتب کار می‌کنند، تصمیم‌گیری‌های منطقی‌تری دارند، در حالی که محیط‌های نامرتب می‌توانند ذهن را خسته و توانایی تصمیم‌گیری را کاهش دهند. همچنین، نورپردازی و میزان روشنایی اتاق می‌تواند تأثیر زیادی بر سطح تمرکز و خلاقیت داشته باشد. بارگ به مطالعاتی اشاره می‌کند که نشان داده‌اند حضور گیاهان در محیط کار، می‌تواند باعث افزایش بهره‌وری و کاهش استرس شود. همچنین، رنگ دیوارها و طراحی داخلی می‌تواند به‌طور ناخودآگاه بر احساسات و رفتارهای ما تأثیر بگذارد. برای مثال، رنگ‌های سرد مانند آبی و سبز باعث افزایش تمرکز و آرامش می‌شوند، در حالی که رنگ‌های گرم مانند قرمز و نارنجی می‌توانند باعث افزایش هیجان و تحریک شوند. شناخت این تأثیرات می‌تواند به ما کمک کند که محیط زندگی و کار خود را به گونه‌ای تنظیم کنیم که بیشترین بهره‌وری و آرامش را داشته باشیم.

۸- تجربیات کودکی، ناخودآگاه شخصیت و تصمیمات ما را شکل می‌دهند

همچنین بسیاری از رفتارها و تصمیمات ما، ریشه در تجربیات کودکی دارند. نویسنده کتاب «پیش از آنکه بدانی» توضیح می‌دهد که نحوه تربیت، روابط اولیه و تجارب احساسی دوران کودکی، الگوهایی را در ذهن ناهشیار ما شکل می‌دهند که تا بزرگسالی ادامه دارند. برای مثال، کودکانی که در محیطی پر از تشویق و حمایت رشد کرده‌اند، در بزرگ‌سالی اعتمادبه‌نفس بالاتری دارند. در مقابل، کسانی که در محیط‌های پرتنش و انتقادی بزرگ شده‌اند، اغلب در تصمیم‌گیری‌های مهم دچار تردید می‌شوند. بارگ همچنین به مفهوم الگوهای دلبستگی (Attachment Patterns) اشاره می‌کند که نشان می‌دهد روابط اولیه با والدین، تأثیر مستقیمی بر روابط عاطفی آینده دارند. بسیاری از ترس‌ها، عادت‌ها و واکنش‌های احساسی ما به دلیل تجربه‌های کودکی در ذهن ناهشیار ذخیره شده‌اند و ما بدون اینکه متوجه باشیم، بر اساس آن‌ها رفتار می‌کنیم. او تأکید می‌کند که آگاهی از این الگوهای ناهشیار می‌تواند به ما در تغییر الگوهای رفتاری ناسالم و بهبود کیفیت زندگی کمک کند.

۹- ذهن ناهشیار بر میزان استرس و نحوه مدیریت آن تأثیر می‌گذارد

به علاوه میزان استرس ما اغلب توسط عوامل ناهشیار کنترل می‌شود. در کتاب «پیش از آنکه بدانی» توضیح داده شده اگر ما محیطی پر از محرک‌های استرس‌زا داشته باشیم، حتی اگر آگاهانه متوجه آن‌ها نباشیم، سطح استرس ما افزایش پیدا می‌کند. برای مثال، قرار گرفتن در محیط‌های پر از صداهای ناهنجار یا نورهای مصنوعی شدید، می‌تواند به‌طور ناخودآگاه سطح اضطراب را بالا ببرد. همچنین، قرار داشتن در کنار افرادی که دائماً شکایت می‌کنند، می‌تواند استرس ما را افزایش دهد، حتی اگر خودمان آگاهانه بخواهیم آرام بمانیم. بارگ اشاره می‌کند که یکی از بهترین راه‌های کاهش استرس، تغییر محیط و ایجاد فضاهای آرامش‌بخش است. مطالعات نشان داده‌اند که موسیقی آرام، حضور در طبیعت و تمرین‌های تنفس عمیق، می‌توانند تأثیر مثبتی بر ذهن ناهشیار بگذارند و سطح استرس را کاهش دهند. علاوه بر این، تغییر الگوهای فکری و جایگزینی افکار منفی با افکار مثبت، می‌تواند تأثیر شگرفی بر کاهش اضطراب داشته باشد.

۱۰- بسیاری از عادت‌های ما نتیجه برنامه‌ریزی ناهشیار هستند

کتاب «پیش از آنکه بدانی» به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه ذهن ناهشیار ما، عادت‌هایی را ایجاد می‌کند که می‌توانند زندگی ما را تحت کنترل بگیرند. او توضیح می‌دهد که بیشتر عادت‌های ما، نه نتیجه تصمیمات آگاهانه، بلکه نتیجه شرطی‌سازی‌های ناهشیار هستند. برای مثال، اگر هر روز صبح بعد از بیدار شدن قهوه بنوشیم، بعد از مدتی بدن ما بدون فکر کردن به آن، این کار را انجام خواهد داد. این موضوع درباره عادت‌های خوب و بد صدق می‌کند. اگر کسی به‌طور ناخودآگاه در شرایط استرس‌زا به خوردن شیرینی پناه ببرد، این رفتار به‌عنوان یک پاسخ ناهشیار به استرس ثبت می‌شود و ترک آن دشوار خواهد بود. اما خبر خوب این است که با تغییر تدریجی الگوهای رفتاری، می‌توان ذهن ناهشیار را دوباره برنامه‌ریزی کرد. یکی از راه‌های موثر برای تغییر عادت‌ها، ایجاد نشانه‌های جدید و پاداش دادن به رفتارهای مثبت است. بارگ پیشنهاد می‌دهد که برای ایجاد تغییرات پایدار، باید محیط اطراف خود را به گونه‌ای تغییر دهیم که از عادت‌های مثبت حمایت کند.

۱۱- ناخودآگاه ما درک متفاوتی از زمان دارد

بارگ در کتاب «پیش از آنکه بدانی» توضیح می‌دهد که ذهن ناهشیار ما درک متفاوتی از زمان نسبت به ذهن خودآگاه دارد. تحقیقات نشان داده‌اند که وقتی غرق در کاری می‌شویم، زمان برای ما سریع‌تر می‌گذرد، اما در شرایط استرس‌زا یا انتظار، زمان کندتر حس می‌شود. این موضوع به دلیل نحوه پردازش اطلاعات توسط ذهن ناهشیار رخ می‌دهد. برای مثال، وقتی در حال انجام یک فعالیت لذت‌بخش مانند بازی یا مطالعه هستیم، ذهن ناهشیار به‌طور کارآمدتری اطلاعات را پردازش می‌کند و باعث می‌شود زمان سریع‌تر بگذرد. اما در شرایط اضطراب و استرس، ذهن ناهشیار بر روی جزئیات بیشتری تمرکز می‌کند، که باعث می‌شود زمان طولانی‌تر به نظر برسد. همچنین، تحقیقات نشان داده‌اند که افرادی که در لحظه زندگی می‌کنند، معمولاً حس بهتری نسبت به زمان دارند و کمتر دچار استرس می‌شوند. بارگ پیشنهاد می‌دهد که برای کاهش استرس و افزایش رضایت از زندگی، بهتر است روی تجربه‌های جاری تمرکز کنیم و به گذشته یا آینده بیش از حد فکر نکنیم. این دیدگاه به تمرین ذهن‌آگاهی (Mindfulness) شباهت دارد که هدف آن آگاهی بیشتر از لحظه حال و کاهش تأثیرات منفی زمان بر ذهن است.

۱۲- ذهن ناهشیار می‌تواند بدون آگاهی ما خاطرات را تغییر دهد

یکی از یافته‌های جالب بارگ این است که خاطرات ما کاملاً دقیق و ثابت نیستند، بلکه ذهن ناهشیار ما می‌تواند آن‌ها را تغییر دهد. مطالعات نشان داده‌اند که هر بار که یک خاطره را به یاد می‌آوریم، ممکن است ناخودآگاه آن را تغییر دهیم. این تغییرات می‌توانند ناشی از تأثیرات محیطی، اطلاعات جدید و حتی احساسات فعلی ما باشند. به همین دلیل، افراد ممکن است نسخه‌های متفاوتی از یک رویداد را به خاطر بیاورند، حتی اگر همه در یک موقعیت مشابه حضور داشته باشند. بارگ همچنین به مفهوم “اثر حافظه کاذب” (False Memory Effect) اشاره می‌کند که نشان می‌دهد چگونه ذهن می‌تواند خاطرات جدیدی ایجاد کند که هرگز اتفاق نیفتاده‌اند. برای مثال، اگر فردی بارها بشنود که در کودکی اتفاق خاصی برایش رخ داده، ممکن است آن را باور کند، حتی اگر واقعیت نداشته باشد. این موضوع نشان می‌دهد که خاطرات ما همیشه قابل اعتماد نیستند و ممکن است تحت تأثیر عوامل مختلف ناهشیار تغییر کنند. شناخت این مسئله می‌تواند به ما کمک کند که با دید انتقادی‌تری به خاطرات خود و دیگران نگاه کنیم و کمتر تحت تأثیر خاطرات تحریف‌شده قرار بگیریم.

۱۳- تصورات ذهنی ما می‌توانند بر عملکرد فیزیکی‌مان تأثیر بگذارند

بارگ نشان می‌دهد که ذهن ناهشیار ما می‌تواند بر روی عملکرد جسمی ما تأثیرگذار باشد، حتی اگر ما متوجه این فرآیند نباشیم. برای مثال، تحقیقات نشان داده‌اند که ورزشکارانی که قبل از مسابقه خود را در حال موفقیت تصور می‌کنند، احتمال بیشتری برای دستیابی به عملکرد بهتر دارند. این پدیده که به تجسم ذهنی (Mental Visualization) معروف است، توسط بسیاری از ورزشکاران حرفه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، بارگ به مطالعاتی اشاره می‌کند که نشان داده‌اند حتی تمرین‌های ذهنی می‌توانند باعث تقویت عضلات شوند، بدون اینکه فرد واقعاً ورزش کرده باشد. در یکی از این تحقیقات، افرادی که فقط به بلند کردن وزنه فکر کرده بودند، بعد از چند هفته افزایش قدرت عضلانی داشتند، حتی بدون اینکه یک بار وزنه را در دست گرفته باشند. این موضوع نشان می‌دهد که ارتباط عمیقی بین ذهن و بدن وجود دارد و تصور ذهنی می‌تواند بر عملکرد فیزیکی تأثیر بگذارد. به همین دلیل، استفاده از تکنیک‌های تجسم و تفکر مثبت می‌تواند به بهبود عملکرد جسمی و ذهنی کمک کند.

۱۴- ذهن ناهشیار می‌تواند ما را در برابر تأثیرات منفی اجتماعی محافظت کند

بارگ در کتاب «پیش از آنکه بدانی» توضیح می‌دهد که ذهن ناهشیار ما نه‌تنها تحت تأثیر محیط اطراف قرار می‌گیرد، بلکه می‌تواند به عنوان یک سیستم دفاعی در برابر اثرات منفی اجتماعی نیز عمل کند. برای مثال، مطالعات نشان داده‌اند که اگر افراد از تأثیرات منفی محیطی آگاه باشند، ذهن ناهشیار آن‌ها می‌تواند در برابر این تأثیرات مقاومت کند. به همین دلیل، افرادی که درباره روش‌های تبلیغاتی و تأثیرگذاری رسانه‌ها آموزش می‌بینند، کمتر تحت تأثیر آن‌ها قرار می‌گیرند. همچنین، ذهن ناهشیار می‌تواند ما را در برابر دروغ‌ها، فریب‌های روانی و حتی افکار سمی اجتماعی محافظت کند. بارگ نشان می‌دهد که افرادی که مهارت‌های تفکر انتقادی دارند، می‌توانند از ناخودآگاه خود برای تشخیص الگوهای فریبنده استفاده کنند. این موضوع اهمیت آگاهی از تأثیرات ناهشیار و یادگیری تفکر انتقادی را نشان می‌دهد.

۱۵- احساسات ما تا حد زیادی از طریق ذهن ناهشیار شکل می‌گیرند

یکی از یافته‌های مهم بارگ این است که احساسات ما بیشتر از آنچه فکر می‌کنیم، تحت کنترل ذهن ناهشیار هستند. برای مثال، اگر بدون دلیل خاصی احساس ناراحتی کنیم، ممکن است این احساس ناشی از نشانه‌های محیطی یا خاطرات ناخودآگاهی باشد که ذهن ما آن‌ها را پردازش کرده است. همچنین، رنگ‌ها، بوها و موسیقی می‌توانند احساسات ما را تغییر دهند، بدون اینکه ما متوجه این فرآیند شویم. بارگ به مطالعاتی اشاره می‌کند که نشان داده‌اند قرار گرفتن در معرض نور آبی می‌تواند احساس آرامش ایجاد کند، در حالی که نور قرمز می‌تواند باعث افزایش استرس و تحریک عصبی شود. همچنین، موسیقی ملایم می‌تواند سطح اضطراب را کاهش دهد، حتی اگر فرد آگاهانه به آن گوش ندهد. این یافته‌ها نشان می‌دهند که شناخت تأثیرات ناهشیار بر احساسات می‌تواند به ما کمک کند تا محیط خود را برای افزایش شادی و کاهش استرس تنظیم کنیم. بارگ پیشنهاد می‌کند که با توجه به محیط اطراف، انتخاب موسیقی مناسب و ایجاد فضاهای آرامش‌بخش، می‌توانیم احساسات خود را بهتر مدیریت کنیم.