طنازی با هیتلر

علی‌ رضا مجیدی

یک پزشک: نخستین پست معرفی کتاب را در سال نو با کتاب مفرح و در عین حال قابل تأملی به نام «او بازگشته است» از تیمور ورمش شروع می‌کنم.

این کتاب، اثر نخست نویسنده آن است و نخست به زبان آلمانی منتشر شد و بسیار مورد توجه قرار گرفت و پرفروش شد. ورمش ۴۶ ساله با این کتاب، یک شبه راه صد ساله را طی کرده است. این کتاب در آلمان صدها هزار نسخه فروش داشته است و ده‌ها هزار نسخه از کتاب گویا (صوتی) آن هم فروخته شده است.

برای آلمانی‌ها که کتاب‌های زیادی در ژانرهای مختلف به طنز و جد در مورد هیتلر خوانده‌اند، این کتاب از جهت دیگری جالب بوده است:

نویسندگان زیادی از تکنیک سفرهای زمانی برای خلق صحنه‌ها و شرایطی بهره برده‌اند که در عالم واقع مجال رویداد ندارند. تیمور ورش در کتاب «اوبازگشته است»، بدون اینکه توضیحی بدهد، ناگهان هیتلر را از واپسین روزهای زندگی‌اش به سال ۲۰۱۱ منتقل می‌کند و بعد تصور می‌کند که هیتلر با آن ظاهر و حرف‌ها و عقاید در آلمان مدرن، چطور از جانب مردم تحویل گرفته می‌شود.

هیتلر نخست خودش شوکه می‌شود، او می‌بینید که برلین خالی از سربازهای روس شده است، مدل‌هایی پیشرفته از خودروها در خیابان‌ها تردد می‌کنند و خبری از روزنامه‌های پروپاگاندای نازی نیست. در مقابل مردم هم او را آدم بامزه و کمدینی هنرمند تصور می‌کنند که با دقت در نقش خود فرو رفته است!

کتاب گرچه زبانی طنز دارد و خواندنش لبخند را بر لبان هر خواننده‌ها می‌نشاند، با این همه دارای اشارات و گوشه و کنایه‌های جالبی هم است.

بسیاری از قربانیان دیکتاتورهای و نظام‌های توتالیتر، تصور می‌کنند که معدوم کردن و حبس‌های ابد، شاید تنها راه مجازات دیکتاتورها باشد. اما به باورم شاید بهترین مجازات برای دیکتاتورها، مجسم کردن زمانی در آینده نه‌چندان دور به آنها است که در آن گهربارترین حرف‌ها و ارزشمندترین فعل‌هایشان از دید جمع، جز سخنان نابخردانه، افکار هذیان‌گونه، اندیشه‌های مضحک و اعمال جنون‌آسا جلوه نکنند.

ما در عالم واقع دستگاهی برای تبعید خودکامگان به این آینده‌های محتوم نداریم، اما دست‌کم تیمور ورمش توانسته است با قلم خود یک بار این کار را انجام بدهد و اثری محبوب بیافریند!

نویسنده در مصاحبه‌ای با روزنامه گاردین گفته است که: هیتلر همیشه یک هیولا تصور می‌شود و ما پیش خودمان تصور می‌کنیم که تفاوت بسیاری با او داریم. اما در واقع او می‌توانست تأثیر زیادی روی مردم بگذارد و اگر نیک به گذشته بنگریم می‌بینیم که علاقه مردم به او آنقدر بود که به او توان انجام جنایاتش را داد.

رمان از تابستان سال ۲۰۱۱ شروع می‌شود، جایی که هیتلر به خواب‌رفته در سال ۱۹۴۵ مثل افسانه‌ پریانی آلمانی «زیبای خفته» به هوش می‌آید، او رفته رفته نظرهای مردم و رسانه‌های را به خود جلب می‌کند، در یک شوی آلمانی-ترکی نقشی پیدا می‌کند و حتی به عالم سیاست هم راه می‌یابد!

نویسنده با زبانی طنز می‌خواسته نشان بده که هیتلر در دنیای امروز هم شانس موفقیت داشته است. بعضی وقت‌ها وقتی بعد از دهه‌ها، نسل‌ها تازه به اعمال گذشتگان خود نگاه می‌کنند، آنها را به سخره می‌گیرند و تصور می‌کنند که در شرایط مشابه هیچگاه اسیر افسون دیکتاتورها یا اعمال شیطانی ناخواسته نمی‌شدند. اما کتاب «او بازگشته است» می‌خواهد نشان بدهد که پیشنیبان آدم‌های کودنی نبودند و حتی در شرایط مدرن امروزی هم، امکان لغزش، بسیار است.

برخی‌ها تصور می‌کنند که رسانه‌های مدرن با استفاده از خرد جمعی، امکان انتشار افکار مسموم را نمی‌دهند، اما در «او بازگشته است»، هیتلر موفق می‌شود از ابزار یوتیوب استفاده کند و میلون‌ها نفر سرگشته را متوجه ویدئوهایش کند.

فروش کتاب در آلمان مصادف شد با هشتادمین سال به قدرت رسیدن هیتلر در آلمان. محتوای کتاب و این تقارن زمانی باعث شد که کتاب حتی میزان فروش بیشتری نسبت به کتاب‌های نویسندگان مشهوری مثل پائولو کولیو داشته باشد.

تا به حال مجوز ترجمه کتاب به 36 زبان دیگر صادر شده است و خوشبختانه یکی از این مجوزها به ناشر و مترجم فارسی کتاب یعنی انتشارات نگاه و مهشید میرمعزی داده شد. هرچند که ناشران ایران، غالبا مقید به رعایت کپی‌رایت جهانی نیستند، اما در تلاشی خوب، کتاب «او بازگشته است» با رعایت حقوق مؤلف چندی است که در ایران در ۳۹۲ صفحه و به قیمت ۱۸هزار تومان منتشر شده است.

قرار است تیمور ورمش، فیلمنامه‌ای بر اساس این کتاب بنویسد و از همین حالا، حق ساخت اقتباس سینمایی «او بازگشته است» هم به یک شرکت آلمانی فروخته شده است. قرار است این فیلم در سال 2014 به روی پرده سینما برود.