مدخلی بر ناواقع‌گرایی دینی

امیر مازیار

هنر داستانی در قرآن کریم

تالیف محمد احمد خلف‌الله

ترجمه محسن آرمین

نشر نی ۱۴۰۲

ناواقع‌گرایی دینی موضعی است درباره زبان متون دینی که بر اساس آن «قاعده» در متون دینی آن است که آنچه در آن بیان می‌شود «گزارش» و «اِخبار» از واقعیت خارجی نیست؛ یعنی مثلا توصیف خدا و عرش او  و  وجود شیطان و فرشتگان مقرب و ماجرای آفرینش و…هیچ کدام به شکل روایت شده در نصوص دینی واقعیت خارجی ندارند و از این جهت متون دینی از سنخ متون علمی و فلسفی و تاریخی نیستند بلکه از سنخ متون ادبی و روایی و هنری اند. 

در تاریخ گذشته ما این موضع قائلانی در میان برخی مفسران و متکلمان و عارفان  داشته‌است و شاید پرورده‌تر و صریح‌تر از همه فیلسوفان مسلمان (به ویژه فارابی و ابن‌سینا) به آن باور داشته‌اند. 

کتاب «هنر داستانی در قرآن کریم» یکی از برجسته‌ترین آثار در اندیشه اسلامی معاصر است که از ناواقع‌گرایی دینی دفاع می‌کند. البته احمد خلف‌الله (۱۹۱۶-۱۹۹۱) این موضع را  به «تاریخ روایت شده در قرآن» محدود می‌کند و می‌گوید آنچه «قصص» قرآنی خوانده می‌شود از ماجرای آدم و حوا تا معجزات انبیاء و طوفان نوح و وقایع مربوط به یوسف و اصحاب کهف و ابراهیم و موسی هیچ کدام حقیقت تاریخی ندارند و دقیقا «قصه» اند و معنا و ارزش آنها معنا و ارزشی است که متون ادبی و هنری دارند و نه متون علمی و تاریخی. 

خلف‌الله ساختار بحث و استدلال‌های کتاب را بسیار اصولی و استوار طرح‌ریخته چنانکه با گذشت بیش از نیم‌قرن از عمر کتاب این اثر همچنان خواندنی و اثرگذار است و به گمان من مدخل بسیار خوبی است برای ورود به بحث ناواقع‌گرایی دینی در اندیشه اسلامی.

خلف‌الله سعی می‌کند از عدم تطابق «قصص» با تاریخ و امور واقع و عدم تطابق روایت‌های گوناگون داستان‌ها در خود متن و شیوه روایت و پردازش زبانی و متنی آن‌ها و قراین الهیاتی و تاریخی دیگر شواهدی بیاورد بر «قصه» بودن قصص و استنادات جالب‌توجهی هم به متون تفسیری سابق دارد. 

می‌توان استدلال‌های کتاب را به کل الهیات قرآن گسترش داد و نظریه‌های تاریخی، فلسفی و دین‌شناسانه اخیر را بر آن‌ها افزود و شاید از همه مهم‌تر، از نظریه‌های جدید در فلسفه هنر و ادبیات درباره اهمیت زبان‌های ناواقع‌گرا بهره برد و تقریری گسترده‌تر از  ناواقع‌گرایی دینی در اندیشه اسلامی طرح کرد.

منبع: کانال تلگرامی امیر مازیار