درک عمیق‌تر موراکامی و میازاکی

فاطمه احمدی‌آذر

آرمان ملی: شاید شما از آن دسته افرادی باشید که به خواندن آثار ادبی ژاپن و نویسنده‌هایی همچون هاروکی موراکامی علاقه داشته باشید، یا انیمه‌های ژاپنی، همچون آثار هایائو میازاکی یا ماکوتو شینکای را دوست داشته باشید.

 نکته حائز اهمیت این است که آثار هنری ژاپنی، دارای لایه‌های معنایی گوناگون هستند. بخش زیادی از معنای پنهان در این آثار وامدار اساطیر و افسانه‌های پریان است. برای مثال، انیمه فرزند آب و هوا که یکی از پربیننده‌ترین فیلم‌های سال ۲۰۱۹ بود، در قالب اساطیر و حکایت‌های عامه به مضامینی همچون تغییرات اقلیمی و آب و هوایی اشاره می‌کند. در داستان این انیمه، دختری که خدایان به او قدرتی خاص عطا کرده‌اند، می‌تواند آب و هوا را کنترل کند. در ایران نیز چند سالی است که مترجم‌ها نگاهی به ترجمه افسانه‌ها و حکایت‌های ژاپنی دارند. یکی از منابع خوب برای خواننده‌ها، کتاب داستان‌های جن و پری است. این اثر ادبی، توسط مصطفی رضوی (زاده ۱۳۶۲) به فارسی ترجمه شده است. نشر چشمه، این کتاب را در تابستان ۱۴۰۲ به مخاطب فارسی‌زبان ارائه کرد. این کتاب، ترجمه و گردآوری داستان‌هایی از ۴ نویسنده مختلف است: لافکادیو هرن، ناتسومه سوسه‌کی، تانیزاکی جونئیچیرو و آکوتاگاوا ریونوسوکه. همه ما با داستان‌های هزار و یک شبِ شهرزاد، سیندرلا، شنل قرمزی و انبوهی از افسانه‌های پریان آشنایی داریم. این افسانه‌ها در همه فرهنگ‌ها جریان دارند و بخشی از سیر رشد انسان‌ها را تشکیل می‌دهند. ادبیات ژاپن نیز همانند دیگر فرهنگ‌ها از افسانه‌ها و اساطیر خود برای ارائه مفاهیم عمیق دانش انسانی کمک می‌گیرد. کتاب داستان‌های جن و پری، ۴ داستان کوتاه با مضمون افسانه‌های پریان ژاپنی به خواننده خود ارائه می‌دهد. داستان اول، «رُکورُکوبی» از لافکادیو هرن (۱۸۵۰-۱۹۰۴) با نام ژاپنی کوئیزومی یاکومو است. او اصالتاً ژاپنی نبود؛ مادر او، یونانی و پدرش ایرلندی بود. هرن به جمع‌آوری، ترجمه و نوشتن افسانه‌های ژاپنی می‌پرداخت. او به دعوت سفیر امپراتوری ژاپن به یوکوهاما رفت و با دختر یک سامورایی ازدواج کرد. او پس از ازدواج، نام ژاپنی برای خود انتخاب کرد. داستان کوتاه «رُکورُکوبی»، درباره یک جنگجو به نام هیگازائمون است که پس از مرگ اربابش، تبدیل به یک راهب می-شود تا مردم را به راه مقدس بودا هدایت کند. او در راه خود با گروهی از رُکورُکوبی‌ها برمی‌خورد که به ظاهر انسان هستند. اما، شب هنگام سرشان از تن‌شان جدا می‌شود و انسان‌ها را اذیت می‌کنند. داستان دوم، «شب سوم» از ناتسومه سوسه‌کی (۱۸۶۷-۱۹۱۶) است. ممکن است رمان کوکورو او را خوانده باشید. نشر برج، این کتاب را با ترجمه قدرت‌اله ذاکری به بازار ارائه کرده است. داستان کوتاه «شب سوم،» کاملاً حاصل خلاقیت خود نویسنده است. او از افسانه یوکای برای نوشتن این اثر الهام گرفته است. یوکای در ظاهر یک کودک، در لابه‌لای علف‌ها مخفی می‌شود. انسانی او را پیدا می‌کند و از روی دلسوزی، او را کول می‌کند. اما، یوکای تبدیل به سنگ می‌شود و دیگر از کول انسان پایین نمی‌آید. سوسه‌کی در این داستان کوتاه، دو روح را به‌تصویر می‌کشد که در چرخه‌ای ابدی، عذاب می‌کشند. بسیاری از منتقدهای ادبی او را با ادگار آلن پو (۱۸۰۹-۱۸۴۹)، نویسنده و شاعر آمریکایی مقایسه می‌کنند.

داستان کوتاه «آهِ پری دریایی» از تانیزاکی جونئیچیرو (۱۸۸۶-۱۹۶۵)، داستان سومی است که رضوی برای این مجموعه انتخاب کرده است. داستان درباره شاهزاده‌ای است که همه‌چیز دارد، هرچند لذتی از زندگی نمی‌برد. او ثروتی عظیم، دانشی فوق‌العاده و همسران خوب به گرد خود دارد. روزی مردی هلندی به نزد شاهزاده می‌آید و می‌گوید که یک پری دریایی برای او آورده که جلوه‌ای از زیبایی انسان‌ها، است. قهرمان داستان به دنبال جست وجوی ایده‌آل‌هایش سوار یک کشتی بخار می‌شود و به‌سمت اروپایی می‌رود که در حال تجربه صنعتی شدن است. نهایتاً، داستان چهارم این مجموعه داستان نیز «بی‌بی هیولا» از آکوتاگاوا ریونوسوکه (۱۸۹۲-۱۹۲۷) است. فضای داستان‌های او، ژاپن را پس از تبدیل به کشوری صنعتی نشان می‌دهند. او در این داستان از خدای باسارا و پیرزنی جادوگر استفاده می‌کند. ریونوسوکه جهانی را به‌تصویر می‌کشد که نمی‌توان باورهای کهنه و قدیمی را کاملاً از آن جدا کرد. شاید به همین دلیل باشد که آثار موراکامی یا میازاکی برایمان شیرین هستند. هنرمندهای ژاپنی در کنار اتخاذ رویکردی مدرن و پست‌مدرن، نگاهی نیز به افسانه‌ها و سنت‌های گذشتگان‌شان دارند. البته، این آثار هنری جدید از تمام قواعد افسانه‌های پریان پیروی نمی‌کنند. آن‌ها با الهام‌گیری از اساطیر و حکایت‌های عامه، لایه‌های معنایی عمیق‌تری به اثر ادبی/هنری معاصر می‌دهند. درون‌مایه اغلب این داستان‌ها به این موضوع اشاره دارند که کینه و غم به تولد و رشد موجوداتی اهریمنی می‌انجامند. در واقع، هیولاهایی که به انسان آسیب می‌رسانند، نتیجه اعمال و کارهای خودش هستند. افسانه‌های ژاپنی این پیام را به مخاطب خود می‌دهند که کینه و ناراحتی را کنار بگذارند و خودشان را از شر هیولاهای درون‌شان نجات بدهند، زیرا بزرگ‌ترین دشمن هر فرد، خودش است.