پیرامون بیماری‌ای به نام تعارف

گسترش: کتاب «ضررهای بین‌المللی و اجتماعی تعارفات برای ایرانیان» نوشته‌ی علی پولاد به همت نشر گویا به چاپ رسیده است. تعارف یکی از رفتارهای فراگیر میان ایرانیان است. شاید بتوان گفت تقریباً هیچ ایرانی و هیچ فرهنگی در ایران نیست که با مفهوم تعارف آشنا نباشد و آن را نشناسد. نه‌تنها شناخت کامل از آن و آداب مربوط به آن وجود دارد که هم تعارف می‌کنند و هم تعارف می‌شوند. کم‌تعارف‌ترین فرد ایرانی نیز به‌نوعی درگیر تعارفات روزمره می‌شود و این چیزی نیست که بتوان از آن جدایی حاصل کرد؛ زیرا که براثر آموزه‌های مختلف و فرآیند فرهنگ‌پذیری از همان اول کودکی به فرد آموخته می‌شود.

بنابراین تعارف یکی از ارکان مهم فرهنگ گفتاری و رفتاری ایرانیان است. شاید به پندار برخی تعارف همانی باشد که در کلام و زبان می‌آید اما در این پژوهش سعی شده جنبه‌های مختلف تعارف بررسی شود و ویژگی‌های رفتاری آن و همچنین آداب مخصوص به آن را، که تخطی از این آداب در بعضی از مواقع امکان‌پذیر نبوده، نشان دهد.

تعارف از آن دسته ویژگی‌های فرهنگی است که برای غیر ایرانیان و مخصوصاً غربی‌ها ناشناخته است (نمونه‌هایی از آن را در فرهنگ‌های شرقی می‌توان مشاهده کرد) چنانچه بسیاری از اروپاییان و سفرنامه‌نویسان در خاطرات خود از تعارف به عنوان یکی از ویژگی‌های ایرانیان نام برده‌اند.

بعضی از آن‌ها آن را مذموم شمرده و با دیده‌ی تمسخر و انتقادی به آن نگریسته‌اند، برخی به جنبه‌ی مثبت تعارف پرداخته‌اند و بسیاری نیز به هر دو جنبه‌ی آن توجه نموده و آن را ذکر کرده‌اند.

در ایران، یک فرد هر چقدر هم که تلاش کند اصطلاحاً تعارفی نباشد، باز هم متأسفانه در مناسباتی قرار می‌گیرد که مجبور است تعارف کند؛ زیرا تعارف به‌‌عنوان یک هنجار و عرف اجتماعی پذیرفته شده و شوربختانه مورد قبول واقع شده است و افراد جامعه به تناسب شرایط، از یکدیگر انتظار آن را دارند.

زمانی‌که یک ایرانی و غیرایرانی در کاری تجاری مشغول معامله هستند اگر دقت کنیم خواهیم دید و فهمید که ایرانی‌ها اغلب با تعارفات بیهوده و ریاکارانه قصد برتری اقتصادی و تصاحب سود بیشتر را دارند و این در حالی است که شاید عکس این موضوع رقم بخورد.

وقتی سخن از ضررهای بین‌المللی تعارف به میان می‌آید منظور عدم اعتماد غیرایرانی‌ها به سخنان چاپلوسانه‌ی ایرانی‌هاست. لذا تا به آن‌ها بفهمانیم که تعارف به‌نوعی مشخصه‌ی ایرانی‌هاست و در فرهنگ ایرانی اگر خودمان را خیلی رک و مستقیم نشان دهیم، بی‌ادبی محسوب می‌شود و همچنین بیان واژگان محبت‌آمیز برای ایرانی‌ها خیلی مهم است باید پوست اندازیم و یک غیرایرانی هرگز سخنان ما را متوجه نخواهد شد و درک نخواهد کرد.

همچنین ما باید در ذهن خود به این سؤال پاسخ دهیم: «این نداشتن صراحت جاری (تعارف بیهوده و ریاکارانه) در کلام و رفتار روزانه‌مان، از کجا می‌آید و چه آسیب‌هایی در پی دارد؟»

شاید اخلاق تعارفی ما به این خاطر باشد که روحیه‌ی شاعرانه در خون تمام ما ایرانی‌ها دمیده شده است. مهم‌ترین متفکران ایرانی که بیشترشان به دوران کهن برمی‌گردند، شاعر بوده‌اند. به همین خاطر است که گفتاری سرشار از مهربانی و تحسین هنوز در ما جاری است.

اکنون در قرن 21 و زمانی‌که دنیا در مدرنیته بی‌حس و حال و بدور از خلقیات انسانی در حال پیشرفت است بیشتر خلقیات مثال‌زدنی ایرانیان زبانزد غربی‌هاست و آداب و رسوم ایرانیان به‌ویژه در روستاها، عاطفه، محبت نسبت به هم‌نوع، سادگی در بیان و خیلی از خلقیات بجا و غریزی ایرانیان انسان را به وجد می‌آورد؛ اما آنچه ناراحت‌کننده و رنج‌آور است تعارف یا همان دروغ مؤدبانه است که بین ایرانیان رواج دارد. این دروغ و چاپلوسی و برخی صفات که در پشت همین تعارف ایجاد می‌شود را نمی‌توان بخشید و زمانی‌که یک ایرانی با تعارف در یک معامله‌ی تجاری سخن می‌گوید طرف غیرایرانی از او رنجیده‌خاطر شده و این عمل وی را دروغ مؤدبانه توصیف می‌کند.

تعارف همان دروغ است و نباید این عمل را انجام داد.

قسمتی از کتاب ضررهای بین‌المللی و اجتماعی تعارفات برای ایرانیان:

اصلاً چرا تعارف شکل می‌گیرد؟ چرا به کار می‌رود و چه فایده‌ای دارد؟ برای پاسخ به این پرسش‌های مهم، رویکردهای متفاوتی در میان پژوهشگران علوم انسانی وجود دارد.

از نظر نیچه (با استناد به نظریه‌ی حقیقت و دروغ)، فلاکت و زبونی آدمی در نظام هستی که ناشی از ضعف و ناتوانی او در برابر عظمت کائنات است او را وامی‌دارد تا به مدد عقل خویش راه‌هایی برای بقاء بیابد و خود را از خطرات بی‌شماری که نظام طبیعت هر لحظه بر سرش فرو می‌ریزد حفظ کند. بدین‌ترتیب، نفحه‌ای از قدرت (برای بقاء) و دانایی پدید می‌آید که بیش از آنکه واقعی باشد فریبنده و غرورآمیز است. همین مسئله پایه‌ی اصلی میل انسان‌ها به ستایش ‌شدن، فریب‌کاری، تظاهر و ریا را فراهم می‌کند و عقل در مقام ابزار بقای فردی، قوای اصلی خود را از خلال دورویی و ریا شکوفا می‌سازد که خود سلاح اصلی ضعفا و افراد بی‌رمق در مبارزه برای بقاست. این هنر دورویی در آدمی به اوج خود می‌رسد و فریب، چاپلوسی، دروغ، افسونگری، غیبت، بدگویی، ظاهرسازی، لاف و گزاف بی‌پایه، نقاب به چهره ‌زدن، پنهان ‌شدن در پس عرف و سنت، نقش بازی‌کردن برای خود و دیگران… حکم قاعده و قانون را پیدا می‌کند.

از سوی دیگر هر فردی می‌خواهد خود را در برابر تعارضات دیگران حفظ کند و به همین دلیل و تحت شرایط طبیعی، عقل یا قوه‌ی تفکر را عمدتاً به قصد دورویی و ریا به کار می‌گیرد. این کار در زندگی اجتماعی و بنا به ضرورت صلح و آرامش و جلوگیری از «جنگ هرکس علیه همه‌کس»، نظام‌های اجتماعی و راه‌کارهایی مانند دروغ، فریب، ریا و تعارف را پدید می‌آورد.

فقدان روشمندی علمی و کمبود دانش و آگاهی حقیقی نیز سبب رواج افسانه‌ها و اسطوره‌ها می‌شود. اقوامی که از اساطیر خویش الهام می‌گیرند دارای میلی سرکوب‌نشدنی به فریب‌خوردن هستند و به‌گونه‌ای سحرآمیز از آن لذت می‌برند. عقل ایشان چارچوب و داربست عظیمی از مفاهیمی می‌آفریند که انسان تنگدست تمام عمر دودستی به آن می‌چسبد تا بقای خویش را تضمین کند؛ اما نباید فراموش کرد که چنین وضعیتی در قیاس با شاهکارهای بس جسورانه‌ی تفکر آزاد بازیچه‌ای بیش نیست.

بدین‌ترتیب درمی‌یابیم که پیدایش پدیده‌هایی مانند تعارف دروغین براثر نابالغی عقل و خرد انسانی و کمبود دانش و آگاهی شکل می‌گیرد و ابزاری برای بقای انسان‌های درمانده و ناتوان می‌گردد. تعمیم و فراگیری این پدیده نیز براثر کثرت و برتری عددی ایشان است که تعارف را به‌صورت یک رسم و عرف درمی‌آورد و از پایگاه قدرتمند سنت برخوردار می‌سازد.

ضررهای بین‌المللی و اجتماعی تعارفات برای ایرانیان در 230 صفحه‌ی رقعی و با جلد نرم چاپ و روانه‌ی کتابفروشی‌ها شده است.