خدشه‌ای بر قضاوت انسان

نگاهی به کتاب «نویز»

گسترش: کتاب «نویز» نوشته‌ی مشترک دنیل کانمن، الیویه سیبونی و کاس آر. سانستین به همت نشر هورمزد به چاپ رسیده است. دنیل کانمن، نویسنده‌ی کتاب پرفروش «تفکر سریع و آهسته» در کتاب نویز (آشفتگی) دلیل قضاوت‌های اشتباه افراد و چگونگی کنترل این آشفتگی را بررسی می‌کند.

دو پزشک در یک شهر، تشخیص‌های متفاوتی درباره‌ی دو بیمار با شرایط مشابه دارند؛ دو قاضی دادسرا، حکم‌های متفاوتی در مورد دو متهم با جرم یکسان می‌دهند. ارزیاب‌های کیفیت غذا، امتیازهای متفاوتی به رستوران‌های کاملاً مشابه می‌دهند. حتی یک پزشک، قاضی و ارزیاب بسته به اینکه صبح باشد یا عصر، شنبه باشد یا پنجشنبه، ممکن است که تصمیم‌های متفاوتی بگیرند. این‌ها نمونه‌هایی از آشفتگی هستند: تفاوت در قضاوت‌هایی که باید یکسان باشند.

در کتاب «آشفتگی»، کانمن و نویسندگان همکار او نقش آشفتگی در بروز خطا در زمینه‌های مختلفی مانند پزشکی، حقوق، پیش‌بینی‌های اقتصادی، رفتار پلیس، امنیت غذایی، بازرسی‌های امنیتی در فرودگاه‌ها، استراتژی و انتخاب نیروی کار را نشان داده‌اند.

با اینکه آشفتگی در تمام موقعیت‌های قضاوت و تصمیم‌گیری انسان دیده می‌شود، افراد و سازمان‌ها عموماً نسبت به نقش شانس در قضاوت‌ها و اعمال خود بی‌توجه هستند.

کتاب حاضر با تکیه بر آخرین یافته‌های روان‌شناسی و اقتصاد رفتاری و همان نوع تحقیقات خردمندانه‌ای که باعث پرفروش ‌شدن «تفکر، سریع و آهسته» شد، نشان می‌دهد که چرا و چگونه انسان‌ها در معرض آشفتگی در قضاوت هستند و برای رفع آن چه می‌توان کرد.

تشخیص یک قضاوت بد، بسیار آسان‌تر از یک قضاوت خوب است. اینکه قضاوتی را اشتباه محض بنامیم و همکاران بدی که این قضاوت‌ها را کرده‌اند به حاشیه برانیم، کمکی به متخصصان یک حرفه نمی‌کند تا دریابند که به هنگام تأیید قضاوت‌های کاملاً مقبول، تا چه اندازه با هم اختلاف‌نظر دارند. در مقابل، اجماع سهل‌الوصولی که در رد قضاوت‌های بد انجام می‌گیرد، ممکن است حتی باعث تقویت «توهم توافق» بشود. به این ترتیب، درس واقعی که باید از وجود همه‌جا حاضرِ آشفتگی سیستمی گرفته شود، هرگز آموخته نمی‌شود.

آشفتگی سیستمی مشکلی جدی است. وجودِ «آشفتگی» مایه‌ی تعجب نیست؛ چراکه ناشی از ماهیت بی‌قاعده‌ی قضاوت‌هاست؛ اما چنان‌که در سراسر این کتاب مشخص است، میزان آشفتگی در یک سازمان، وقتی که مدیران سازمان به آن به صورت جدی نگاه می‌کنند، همیشه باعث حیرتشان می‌شود. نتیجه‌ای که ما می‌گیریم ساده است: هرجا که پای قضاوت در میان است، آشفتگی وجود دارد و بیش‌ازحد تصور ما هم وجود دارد.

قسمتی از کتاب نویز:

بعضی وقایع شوک‌آور هستند؛ پاندمی مرگ‌بار، حمله به برج‌های دوقلو و یا صندوق سرمایه‌گذاری‌ای که دست‌آخر معلوم می‌شود در آن ترفند پانزی به کار گرفته شده است. در زندگی شخصی ما هم وقایعی وجود دارند که گاه‌وبیگاه روی داده و ما را تکان می‌دهند؛ اینکه عاشق آدمی غریبه بشویم، مرگ یکی از خواهرها و برادرهای کم‌سن‌وسالمان و یا دریافت ارثیه‌ی هنگفتی که انتظار آن را نداشته‌ایم. دیگر وقایع آن‌هایی هستند که عاملانه انتظار می‌روند که اتفاق بیفتند؛ مانند برگشت یک دانش‌آموز کلاس دومی از مدرسه، در زمان معین.

اما دیگر تجارب ما انسان‌ها غالباً در طیفی بین این دو حد قرار می‌گیرند. گاهی در موقعیتی هستیم که عاملانه انتظار یک رخداد خاص را داریم و گاهی از بروز اتفاقی شگفت‌زده می‌شویم؛ اما بیشتر اتفاقات در حوزه‌ی گسترده‌ای از بدیهیات قرار می‌گیرند و اتفاق می‌افتند، حوزه‌ای که در آن رویدادها نه کاملاً قابل‌انتظارند و نه به شکل خاصی شگفت‌آور. برای مثال، در لحظه‌ی حاضر، شما هیچ انتظار خاصی از اینکه در پاراگراف بعدی چه می‌خوانید، ندارید. اگر ما زبان متن را ناگهان به ترکی تغییر دهیم، مسلماً شما را شگفت‌زده خواهد کرد؛ اما چیزهای متنوعی وجود دارند که ما می‌توانیم آن‌ها را بگوییم، بدون آنکه باعث شگفتی شما شوند.

در وادی بدیهیات، اتفاقات به روال روی می‌دهند: آن‌ها باتوجه به سلسله‌رویدادهایی که در گذشته اتفاق افتاده، به صورت رویدادهایی معمولی جلوه می‌کنند، هرچند که ما نه انتظار وقوع آن‌ها را داشته‌ایم و نه می‌توانستیم آن‌ها را پیش‌بینی کنیم. دلیل آن هم این است که فرایند درک واقعیت در زمان حال، به طریق پس‌نگری (گذشته‌نگرانه) امکان‌پذیر است.

هنگامی‌که جست‌وجوی ما برای یافتن یک دلیل روشن با شکست مواجه می‌شود، اولین کاری که می‌کنیم این است که از طریق ترمیم مدل شناختمان از دنیا، توضیحی برای آن پیدا کنیم. این روشی است که به طریق آن، واقعیتی را که قبلاً نمی‌دانستیم درمی‌یابیم. هنگامی هم که مدل شناخت ما از دنیا ترمیم‌پذیر نیست تا از آن خروجی را بگیریم، صرفاً در آن وقت است که واقعه را شگفت‌آور خوانده، درصدد رسیدن به شرح مبسوط‌تری برای آن برمی‌آییم. پس هنگامی‌که توسط روال معمول نگاه پس‌نگرانه چیزی نمی‌یابیم، آنگاه است که شگفت‌آورهای واقعی سروکله‌شان پیدا می‌شود.

از طریق همین تفسیرهای مداوم براساس علت‌های سببی است که ما به درک دنیا نائل می‌شویم. حس درک دنیا، به‌صورتی‌که خود را جلوه‌گر می‌سازد، شامل جریانی مداوم از نگاه پس‌نگرانه به وادی بدیهیات است. چنین درکی اساساً بر مبنای روابط سببی است. رویدادهای جدید هنگامی که درک شوند، گزینه‎‌های دیگر را حذف می‌کنند و به‌این‌ترتیب جایی برای شک و تردید باقی نمی‌ماند. آنچه ما از تحقیقات قدیمی‌تر درباره‌ی تحقیقات پس‌نگرانه می‌دانیم این است که حتی وقتی که شک و تردید برای مدت کوتاهی وجود دارد، با ازبین‌رفتن شک و تردید، نشانه‌های آن هم در ذهن ما به میزان عمده‌ای از بین می‌روند.

نویز را گیتی قاسم‌زاده ترجمه کرده و کتاب حاضر در ۴۸۰ صفحه‌ی رقعی با جلد نرم چاپ و با قیمت ۱۸۹ هزار تومان روانه‌ی کتابفروشی‌ها شده است.