نظامیان نابخرد، نقطهٔ صفر تاریخ، و حدیث سنگ و چاه

امید طبیب‌زاده 

جفری لوئیس، اصلاح زبان ترکی؛ موفقیت فاجعه‌بار، ترجمهٔ طاهر خدیو، تهران، شیرازه کتاب ماه، ۱۴۰۲، ۳۱۳ ص.

این کتاب به روشنی نشان می‌دهد که چگونه نظامیان نالایق و متوهم ترکیه سنگی را به چاه انداختند که هیچ جمعی از عاقلان نتوانستند درش بیاورند!

آتاتورک در ۱۹۲۹ (۱۳۰۸)، الفبای خط رسمی ترکیه را از حروف عربی-فارسی به لاتین تغییر داد. البته این عمل از حیث سوادآموزی، و مکاتبات تلگرافی، و بعدها پردازش زبان ترکی فوایدی در برداشت، اما لطمات جبران‌ناپذیری هم بر تاریخ فرهنگی ترکیه وارد آورد. غالباً بر این باورند که بزرگ‌ترین ضرر تغییر خط این است که مانع ایجاد ارتباط بین نسل‌های بعد با متون مکتوب قدیم می‌شود. اما تغییر خط ضرر بسیار بزرگتر دیگری هم دارد و آن گسستن پیوند تاریخی جامعه با دانشمندان ریشه‌دار و اصیل زبان و ادبیات خودش است. مثلاً طبق قانون اساسی ترکیه، هرکس که قادر به خواندن و نوشتن زبان ترکی به خط رسمی کشور نباشد بی‌سواد محسوب می‌شد؛ این بدان معناست که وقتی مطابق فرمان نابخردانه آتاتورک خط رسمی ترکیه از شیوه مرسوم و قدیم خودش به لاتین تغییر یافت، ناگهان خیل عظیمی از علما و ادیبان عربی‌دان و فارسی‌دان ترکیه به خیل بی‌سوادان کشور پیوستند! بزرگ‌ترین ضرر تغییر خط در ترکیه همین بود که تاریخ فرهنگی آن کشور را از بسیاری جهات به نقطه صفر بازگرداند- و بماند که نظامیان نادان و مستبد نیز غالباً هدفی جز این ندارند! 

خوشبختانه رضاشاه به‌هرعلت، از این حیث تحت تأثیر آتاتورک قرار نگرفت و چنان وضعیتی را در ایران پدید نیاورد. فرض کنید اگر او نیز خط را تغییر می‌داد، دانشمندانی چون فروغی و ناظم‌الاطبا و بهار و قریب و دهخدا و حتی جوان‌ترهایی مانند رشید یاسمی و بدیع‌الزمان و همایی و نفیسی و… همه‌وهمه مبدل به مردمانی بی‌سواد می‌شدند! البته آنان حروف لاتین را می‌شناختند، اما در چنان فضای پرآشوبی، هرگونه فعالیت پژوهشی در حوزهٔ زبان و ادبیات، برای مدت‌ها به تعویق می‌افتاد و مبدل به عملی عبث و تمسخرآمیز می‌شد- و کتاب حاضر به‌خوبی چگونگی بروز چنین وضعیتی را در نخستین دهه‌های اصلاحات زبان و خط در ترکیه توصیف می‌کند.

باری نیمی از این کتاب به شرح فضای غریبی آکنده از جعل واژه و ریشه‌شناسی‌های عوامانه ودروغ‌های ایدئولوژیکی اختصاص دارد که  ابتدا به رهبری آتاتورک آغاز شد (رک ص ۹۴ـ۹۵)، و بعد که آتاتورک خود متوجه اشتباهاتش شد و کم‌وبیش سکوت اختیار کرد، مشتی نظامی یاوه‌پرداز و دیوان‌سالار شارلاتان راه او را به طرق مختلف ادامه دادند (رک ص ۱۳۸-۱۴۰)! نیم دیگر کتاب شامل بحث‌های فنی سودمندی است درباره اقدامات ادیبان و زبان‌شناسان ترکیه جهت وضع معادل‌های ترکی برای کلمات علمی فرنگی، و تلاش آنها در هرچه زایاتر کردن بخش‌های واژه‌سازی و صرف زبان ترکی. این بخش از کتاب که یادآور اقدامات مشابه فرهنگستان‌های اول و سوم ایران است، برای علاقمندان به مباحثی چون واژه‌سازی و صرف و برنامه‌ریزی زبانی و مانند آن می‌تواند بسیار سودمند و خواندنی باشد.