اعتماد: اخیرا کتابی با عنوان «تاریخ تحولات سیاسی مشروطه» که پژوهشی جدید و نسبتا جامع از انقلاب مشروطیت ایران از آغاز وقوع تا تشکیل نظام جدید و تحولات پس از آن تا آستانه تغییر سلطنت است، منتشر شده. در پیشگفتار درباره این انقلاب چنین آمده است: انقلاب مشروطیت و تحولات پس از آن محصول علل و عوامل متعدد تاریخی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بود که بر اساس آرمان‌هایی ازجمله استقلال‌طلبی در برابر سلطه قدرت‌های وقت، آزادی‌خواهی در مقابل استبداد سلطنت، عدالت‌خواهی بر مبنای آموزه‌های مذهبی و تحول‌خواهی به سبک اروپا، بر بستری از آرمانگرایی باستانی صورت گرفت. این کتاب در چهار جلد (حدود چهار هزار صفحه و در ده بخش و هر بخش با فصول متعدد) توسط انتشارات «ذکر» به طبع رسیده و مولف آن بهاءالدین شیخ‌الاسلامی است. کتاب مذکور در واقع یک مجموعه مرجع محسوب می‌شود که تحولات سیاسی در انقلاب مشروطه را بر اساس منابع موجود و به خصوص اسناد وزارت خارجه انگلستان و روسیه تزاری مورد بررسی قرار داده. در زیر به معرفی فهرست‌وار برخی از بخش‌های مختلف کتاب اشاره می‌کنیم:
بخش اول به مقدمه‌ای حدود ۲۰۰ صفحه اختصاص دارد که حاوی سه فصل است. فصل اول در حدود صد صفحه مروری است بر تحولات غرب به ویژه انگلستان و انقلاب فرانسه به سبب تاثیری که بر انقلاب مشروطیت ایران داشته. در فصل دوم به تحولات ایران از عصر صفوی تا آخر زندیه پرداخته شده. در فصل سوم نظام اجتماعی ایران مورد بررسی قرار گرفته است.
بخش دوم اختصاص به پیش‌زمینه‌های تاریخی از تشکیل سلطنت قاجاریه تا آخر دوره ناصری دارد. حوادث و رویدادهای زمان آقامحمد خان قاجار، دوره فتحعلی شاه، محمدشاه و ناصرالدین شاه طی چند فصل مورد بحث قرار گرفته. به خصوص طی یک فصل جنگ‌های روسیه و ایران با استفاده از خبرهایی که در لابه‌لای منابع تاریخی مغفول مانده بررسی و شرح داده شده. همچنین مختصرا درباره ظهور مذهب شیخیه در زمان سلطنتت فتحعلی شاه گزارشی ارایه شده است. در زمان محمد شاه علاوه بر حوادث مهم به ایجاد دینی جدید توسط باب و قیام بابیه طی گزارشی فشرده و نسبتا جامع پرداخته شده است. سپس در عصر سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین شاه به رویدادهای مهم این عصر ازجمله صدارت امیرکبیر و عزل و قتل او و امتیازهای واگذار شده به خارجیان است، ورود شده.
بخش سوم درباره پیش‌زمینه‌های فرهنگی انقلاب مشروطه است. در این بخش طی چند فصل نخست به ظهور «روایتگران تحولات غرب» و بررسی گزارش‌های چند شخصیت تاثیرگذار آن اشاره شده و سپس به ظهور منورالفکران توأم با شرح مختصر زندگی و اندیشه‌های آنها و نقد دیدگاه‌های‌شان پرداخته شده است. همچنین مختصری درباره پدیده‌های جدید فرهنگی اعم از انتشار مطبوعات، تاسیس مدارس مدرن، ترجمه و طبع کتب جدید و نیز انتشار مقالات و کتب انتقادی سیاسی بحث شده. در این بخش مخصوصا نظرات علمای تشیع درباره حکومت همراه با شرح مختصر زندگی آنها مورد بررسی قرار گرفته. در فصل پایانی نیز به بررسی نظرات علما و صاحب‌نظران روحانی در باب مشروطیت توأم با نقد پرداخته شده است.
بخش چهارم که در واقع شروع موضوع اصلی کتاب یعنی انقلاب مشروطه است، اختصاص دارد به سلطنت مظفرالدین شاه و حوادث ایام حکومت او و سپس زمینه‌های وقوع انقلاب و وقایع مرتبط با آن ازجمله مهاجرت موسوم به صغری و کبری. در فصول بعدی به چگونگی صدور فرمان تاسیس نظام مشروطه سلطنتی، تشکیل مجلس شورای ملی، تدوین قانون اساسی و مقاومت‌هایی که در برابر نظام جدید می‌شد و انشعاب مشروطه‌خواهان به دو جناح و تاسیس انجمن‌های ایالتی و ولایتی و نیز احزاب سیاسی متعدد پرداخته شده. در ادامه از وقایع سلطنت محمدعلی شاه و اختلافات مشروطه‌خواهان با دربار و با یکدیگر و حوادث مربوط به تدوین متمم قانون اساسی که نقطه عطفی در انقلاب و تاریخ ایران محسوب می‌شود، یاد شده. به خصوص به ترور شاه، قتل اتابک و سپس تشکیل کمیسیون تطبیق متمم قانون اساسی با شرع توسط علمای مشروطه‌خواه و حوادث مربوط به آن و سرانجام تصویب متمم قانون اساسی اشاره شده.
بخش پنجم مرتبط است با کودتای محمدعلی شاه که طبق اسناد موجود با حمایت دو قدرت روس و انگلیس صورت گرفت و سپس قیام ستارخان و باقرخان در تبریز و گسترش دوباره موج مشروطه‌خواهی در سراسر کشور و ازجمله قیام‌ها و شورش‌هایی که در جنوب و به خصوص فارس اتفاق افتاد.
بخش ششم در مورد مشروطه دوم یا مشروطه‌ای جدید تحت فرمان انگلوفیل‌هاست. حوادث مهم این بخش عبارتند از: عزل محمدعلی شاه و تبعید او به روسیه، شروع سلطنت احمدشاه در کودکی، اعدام شیخ فضل‌الله نوری، تشکیل دو فرقه سیاسی دموکرات و اعتدالی و اختلافات آنها، سرکوب انقلابیون سابق، تشکیل تیم ترور توسط فرقه دموکرات و قتل بهبهانی و خانه‌نشین شدن طباطبایی، تبعید تقی‌زاده، کشف ترور آخوند خراسانی توسط فرقه دموکرات، قیام قشقاییان در فارس و جنگ‌هایی که میان آنها و ایل خمسه با رهبری قوام‌الملک صورت گرفت و قتل او، ناامن شدن جنوب برای تجارت بریتانیا، بازگشت مجدد شاه مخلوع و شکست نهایی او، شورش سالارالدوله، کودتای دوم انگلستان و روسیه و دولت علیه مجلس شورای ملی، سرکوب مشروطه‌خواهان آذربایجان توسط سالدات‌های روس و اعدام ثقه‌الاسلام و هشت تن دیگر، شروع حکومت صمدخان و فرار انقلابیون به عثمانی.
بخش هفتم شرح مختصری است از جنگ جهانی اول و حوادث و سپس مصائب این دوران در ایران. ازجمله به وقایع پنج بخش مملکت یعنی مرکز، جنوب، شمال، غرب و شرق پرداخته شده. از حوادث مهم این دوره چهارساله شروع سلطنت احمدشاه، تشکیل مجدد مجلس شورای ملی و سپس کودتای سوم انگلستان و روسیه بر ضد مجلس، گرایش مشروطه‌خواهان به آلمان و اتحاد با این قدرت و عثمانی، مهاجرت مشروطه‌خواهان به صفحات غربی و سرانجام به عثمانی، جنگ‌های انقلابیون با قوای متفقین در سراسر مملکت و شکست آنها، تشکیل دولت در تبعید مهاجران، وقوع انقلاب کمونیستی در روسیه و تاثیر آن در ایران، طرح تشکیل یک دولت مسیحی توسط متفقین در آذربایجان و کردستان و کشتار بیش از صد هزار نفر از اهالی، ورود قوای عثمانی به ایران و اشغال غرب کشور تا همدان، بازگشت مهاجران و حکومت آنان بر صفحات غربی، بازگشت عثمانیان و شکست انقلابیون، جنگ‌های قوای انگلیس با عشایر جنوب و شرق، سرکوب قشقایی‌ها و سوزاندن مزارع و غارت محصولات آنها و به اسارت بردن زنان و کودکان توسط انگلیسی‌ها، تشکیل «پلیس جنوب» توسط انگلستان، خیانت سران ایل به صولت‌الدوله و شکست او، سرکوب قیام‌های جنوب در سال پایانی جنگ، اعدام بیش از صد تن از اعضای ایرانی پلیس جنوب توسط انگلیسی‌ها، جنگ‌های انگلیسی‌ها با نهضت جنگل، اوج‌گیری قحطی و انواع بیماری‌ها ازجمله آنفلوآنزای قاتل در جهان و ایران و کشته شدن میلیون‌ها نفر، پیروزی متفقین به کمک امریکا.
بخش هشتم اختصاص دارد به شروع تسلط یکجانبه انگلستان بر ایران، طرح زیر قیمومیت بردن ایران، قیام عمومی علیه این طرح با رهبری مدرس، مخالفت احمدشاه با طرح، حمایت علمای نجف از شاه جوان، سقوط وثوق‌الدوله عامل قرار داد بر اثر قیام عمومی.
بخش نهم تحت عنوان مقدمات تغییر سلطنت به حوادث پس از قیام علیه طرح قیمومیت و شروع برنامه انگلستان برای تغییر سلطنت اختصاص دارد. در این بخش به موضوعات زیر پرداخته شده است: سیاست جدید راهبردی بریتانیا در ایران، تشکیل مجمعی از انگلوفیل‌ها برای پیشبرد برنامه‌های بریتانیا، نفوذ بلشویسم در افکار عمومی، تشکیل دولت کمونیستی در گیلان، کودتای «کمونیست‌های انگلیسی» علیه کوچک‌خان جنگلی، تسلط خیابانی بر تبریز و اعلام «آزادیستان» و قتل او، شورش سمیتقو و جنایات او، تغییرات پی در پی دولت‌ها، انتخاب رضاخان میرپنج به فرماندهی قوای قزاق توسط آیرون‌ساید، کودتای سوم حوت (اسفند) توسط رضاخان و سیدضیا، تشکیل «کابینه سیاه»، سردار سپه شدن رضاخان، پیشرفت روزافزون سردارسپه با حمایت سفارت انگلیس، سرکوب شورش‌ها و نهضت جنگل توسط سردارسپه، توافق انگلستان و شوروی بر سر ایران، سرکوب کمونیست‌های گیلان، واگذاری نفت شمال به امریکا، خارج شدن اجباری احمدشاه از کشور. بخش دهم نیز به مروری بر موضوعات مهم کتاب، جمع‌بندی و بررسی نظرات پژوهشگران درباره انقلاب مشروطه اختصاص دارد. امید است این کتاب مورد استفاده عموم و به خصوص پژوهشگران قرار بگیرد.
مروری بر کتاب «مسائل اخلاقی معاصر»
نگاهی به کتاب «نوشتن برای صحنه»
نگاهی به داستانِ کوتاهِ «دست تاریک، دست روشن»
نگاهی به کتاب کتاب «تعقیب هومر»
مروری بر رمان «دود»
