اعتماد: نگرش به شیوه ذهنیت فلسفی۱ خود یک پدیده نو در تاریخ نگرش‌هاست. همه نگرش‌ها و بینش‌ها یا سیستم‌ها در یک حقیقت مشترکند، آنها برای همه عناصر توجیه بینشی دارند و همه چیز برای‌شان قابل توجیه است؛ منتها تفاوت آنها در تاکید و محوریتی است که برای نمود یکی از عناصر قائل می‌شوند.۲ذهنیت از عمده ویژگی انسان و فصل تمایز او با سایر موجودات است که فرهنگ و تمدن بشری مدیون آن است. تفکر و ذهنیت جریانی است که در آن فرد کوشش می‌کند مشکل را که با آن روبه‌رو شده مشخص سازد و با استفاده از تجربیات قبلی خویش به حل آن اقدام کند۳.
ساختار ذهنی هر فرد نتیجه تعامل نیروهای بالقوه ذهن با عین، یعنی محسوسـات و امـور خـارجی اسـت کـه ذهنیـت نامیـده می‌شود. ذهنیت‌ها، فعلیت‌های قوای ذهنی است که اغلب، ناهمگون و متضاد و مجموعه‌ای از پیش‌دانسته، پیش‌دید، پیش‌فهم یا پیش‌تصور و پیش‌داشت‌هایی است که ذهنیت هر فرد را طی تجربیات زندگی تالیف کرده و این همه، مولفه‌هایی است که یا به مولفه‌هایی دیگر مبدل شده یا جایگزین مولفه‌هایی دیگر می‌شود.۴حالات ذهنی، هم حالات گزاره‌ای مثل باورها و هم حالات احساسی مثل دردها را شامل می‌شود. آنها حالاتی هستند که می‌توانند به کار تبیین‌های علی رفتار مردم بیایند.۵ درباره ماهیت و چیستی فلسفه نظریات مختلف ابراز شده؛ فلسفه کاری است که فیلسوف انجام می‌دهد. در مطالعه کار فیلسوفان به‌طور کلی و توجه به آنچه فیلسوفان معروفی مثل سقراط، افلاطون، ارسطو، برکلی، کانت، هگل، پیرس، دیویی و وایت‌هد انجام داده‌اند ما به چهار جنبه اساسی برمی‌خوریم:
۱. فعالیت‌های تحقیقی: تحلیل، انتقاد، ترکیب، بررسی ارزش‌ها، سیر عقلانی، تفسیر یا بسط نظریات علمی
۲. روش تحقیق: روش مناظره با مباحثه، روش قیاسی، روش استقرایی، روش حل مساله
۳. روح فلسفی: تردید منطقی، کنجکاوی، ژرف‌اندیشی، دید وسیع، سعه صدر، ترقی‌طلبی، وحدت شخصیت، طرفداری از ارزش‌های انسانی
۴. رشته فلسفه: فلسفه را می‌توان به عنوان رشته یا شعبه‌ای از دانش‌های انسانی فرض کرد.۶
افلاطون در دفتر پنجم کتاب جمهوری، فیلسوف را اینچنین تعریف می‌کند: «فیلسوف یعنی دوستدار دانش»؛ کسی است که جویای تمام دانش است؛ فلاسفه حقیقی کسانی هستند که اشتیاق به تماشای حقیقت دارند.۷فلسفه علمی است عقلی. فلسفه‌ورزی عبارت است از تفکر فلسفی و تولید فکر فلسفی.۸
ذهنیت فلسفی معادل روح فلسفی خصوصیاتی است که در رفتار و طرز فکر فیلسوف در برخورد وی با دیگران، روبه‌رو شدن با مشکلات و به‌طور کلی در تمام شوونات زندگی وی به چشم می‌خورد که باعث تمایز او از دیگران می‌شود که این خصوصیات شامل کنجکاوی زیاد، فهم عمیق، دید وسیع، صبر، اتکای به نفس و طرفداری از ارزش‌های انسانی است.۹ذهنیت فلسفی به معنای توانایی ذهن، شیوه تفکر، محصول طرز فکر یا تصویر ذهنی بیان شده است.۱۰ذهنیت فلسفی نوعی منش فکری است که سبب بهبود قضاوت ارزشی در افراد می‌شود و به فرد بینشی می‌دهد که بتواند به حل مسائل مختلف بپردازد. فرد دارای ذهنی فلسفی خصوصیاتی را نشان می‌دهد که در سه بُعد به هم مرتبط یعنی جامعیت، تعمق و انعطاف‌پذیری گروه‌بندی می‌شوند. هر کدام از ابعاد ذهنیت فلسفی (جامعیت، تعمق و انعطاف‌پذیری) دارای ویژگی‌ها و نشانه‌هایی هستند که در زیر به آنها اشاره می‌شود:
جامعیت
از ما می‌خواهد که در برابر فشار آنی و مورد خاص بودن مقاومت کنیم و مسائل خودمان را بر اساس هدف‌های درازمدت بنگریم. نشانه‌های جامعیت عبارتند از:
۱- نگریستن به موارد خاص در ارتباط با زمینه‌های وسیع: در این زمینه فیلسوف امور مخصوص را در یک زمینه وسیع با هم مربوط می‌سازد و به اصطلاح سعی می‌کند تصویر بزرگ را ببیند. فرد دارای ذهن فلسفی به‌طور ویژه‌ای خود را به تصویر بزرگ علاقه‌مند می‌سازد.
۲- ارتباط دادن مسائل آنی به هدف‌های درازمدت: تصمیماتی که برای حل مساله روزانه خویش اخذ می‌کند با توجه به هدف‌های ثابت و دور به مرحله اجرا درمی‌آیند. هدف‌های دور مثل راهنمای ثابتی، اعمال فرد را هدایت می‌کنند. نوعی نیروی اضافی عقلانی و هیجانی در این خصوصیت تفکر وجود دارد که در برابر فشار آنی مسائل ایجاد نظم می‌کند تا تصمیمات بر اساس هدف‌های ثابت و نسبتا دور اتخاذ شوند.
۳- به کار بردن قدرت تعمیم: یعنی بعد از مشاهده چند مورد؛ به صورت خلاق و ابتکاری در پی فهم مسائل برمی‌آید و کلیت مسائل را درک می‌کند و نیازی به مشاهده و دیدن موارد متعدد نیست.۱۱
۴- شکیبایی در تفکرات عمیق نظری: این چهارمین نشانه تفکر جامع تا حدی در زمانی نشان داده می‌شود که فرد کوشش می‌کند تا جنبه‌های کلی امری را درک کند، به هدف‌های درازمدت توجه کرده و تعمیم‌های استنتاجی خلق کند.۱۲
تعمق
نشانه‌های این بعد نیز عبارتند از:
۱- زیر سوال بردن آنچه مسلم یا بدیهی تلقی می‌شود: در این زمینه فیلسوف اموری را که دیگران بدیهی و مسلم فرض می‌کنند مورد سوال قرار می‌دهد. زیرسوال بردن آنچه مسلم یا بدیهی تلقی می‌شود. فرد دارای تفکر فلسفی تعصبات جاهلانه را پاک می‌سازد. افکار و نظریات قدیم را مورد پرسش قرار می‌دهد.۱۳
۲- کشف و تدوین نظریات؛ سوالات و فرض‌های بنیادی در موقعیت خاص: کسانی که دارای ذهن فلسفی هستند، با رهایی از جبر امور آشکار می‌توانند قادر شوند تا نظریات و افکار اساسی را به عنوان کلیدهای حل مسائل در دامنه‌ای وسیع ملاحظه کنند. آنها با ژرف‌اندیشی جنبه اساسی مسائل را درک می‌کنند و در برخورد با هر نظریه، اصول و مبانی آن را تشخیص می‌دهند.۱۴
۳- حساس به معانی تلویحی و ربط امور: هنگامی که مبانی یک موقعیت درک شد شخص دارای ذهن فلسفی، شوقی بسیار برای کشف اصول اساسی آن مبانی نشان می‌دهد. از آنچه می‌بیند، چیزهای نامحسوس را استخراج می‌کند و به معنای تلویحی و ربط امور حساس است. منظور از اصطلاح معنای تلویحی چیزی است که معانی دربرگرفته آن چیز توسط ضرورت منطقی که بر آن معانی دلالت دارند، نتیجه می‌شود.۱۵
۴- مبتنی کردن انتظارات بر یک جریان فرضیه استنتاجی – قیاسی تا بر یک جریان ساده استقرایی: این نشان تعمق مانند چهارمین نشانه جامعیت به معنای رسمیت نقش نظریه در همه امور ما حتی عملی‌ترین امور است.۱۶
انعطاف‌پذیری
نشانه‌های این بعد نیز عبارتند از:
۱- رها شدن از جمود روانشناختی: افراد عادی در موقعیت‌های جدید نمی‌توانند عکس‌العمل مناسب از خود نشان دهند، در موقعیت‌هایی که فشارهای هیجانی فوق‌العاده‌ای وجود دارد، از خود رفتاری که ناشی از جمود است، بروز می‌دهند. افراد دارای ذهن فلسفی حداقل نسبت به کسانی دیگر، معمولا در موقعیت‌های تازه و ندیده کمتر رفتار نامناسب از خود بروز می‌دهند، زیرا ملاحظات آنها فراتر از امور خاص است و به هدف‌های درازمدت، عقاید اصولی و ساخت‌های ذهنی فرضیه استنتاجی توجه دارند.۱۷
۲- ارزشیابی افکار و نظریات جدا از منبع آن: یعنی اینکه برخوردهای جناحی و تعصب‌آمیز با افکار و اندیشه‌ها سبب می‌شود که ارزش و اعتبار آنها به عنوان یک اندیشه مورد غفلت و بی‌توجهی قرار گیرد. فرد باید گاهی قضاوت‌های سریعی درباره ارزش اجتماعی فکر یا نظری در موقعی بنماید که وقت برای ارزشیابی دقیق وجود ندارد. در اینجا، حتی فرد دارای ذهن فلسفی احتمالا تخمین خود را مبتنی بر آن می‌کند که تجربه‌اش ارزش مفید فکرها یا نظرهای از همان منبع را چگونه نشان داده باشد. ولی این مورد وی واکنشی اجباری و هیجانی نیست؛ بلکه تلاشی است معقول برای تخمین آنچه یک ارزش‌سنجی کامل به نظر او آشکار می‌سازد.۱۸
۳- دیدن مسائل از جهات متعدد تا دو جهت و ایجاد جانشین‌هایی برای فرضیه‌ها، توضیحات، جنبه‌های موردنظر و غیره: افراد دارای طرز فکر فلسفی ابتدا جنبه‌های متناقض و متضاد را از هم جدا کرده و جهات مختلف را به‌طور واضح بیان می‌کنند. فرد دارای ذهن فلسفی مواظب فرق میان تضادها و متناقض‌هاست و او نیز تشخیص می‌دهد که اصل نفی وسط به عنوان یک آرمان بدان نیاز دارد که امکانات به‌طور دقیقی در سیستمی جامع منفک از متضادها تنظیم شود.۱۹
۴- شکیبایی در قضاوت موقت و مشروط و علاقه به اقدام در موقعیتی مبهم: (اسمیت. ۱۳۹۵: ۹۱) ذهن فلسفی به جای اینکه دنبال معانی مطلق ثابت باشد قضاوت‌های موقتی را می‌پذیرد و در مواقع لازم در قضاوت خویش تجدیدنظر می‌کند.۲۰
انسانی که بر اساس دید و ذهنیت فلسفی رشد کند در زندگی روزمره توانایی‌ها و استعدادهای خود را به صورت مطلوب به کار خواهد گرفت و به کمال زندگی فردی راه خواهد یافت و با بهره‌گیری از همین شایستگی در رشد فردی و زندگی گروهی و اجتماعی نیز روش متعادل و مناسب با شرایط زمان و مکان را خود به خود خواهد شناخت.۲۱
منابع:
۱. اسدی، زهرا؛ حاجی حسن دنیادیده، هادی.۱۴۰۱ . بررسی ذهنیت فلسفی با هوش اخلاقی و رشد اجتماعی معلمان متوسطه دوم شهرستان نطنز. نشریه مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی. ۴۰. صص ۳۷-45
۲. اسمیت، فیلیپ جی.۱۳۹۵.ذهنیت فلسفی در مدیریت آموزشی و آموزشگاهی.بهرنگی، محمدرضا.تهران. کمال تربیت
۳. اکبرزاده، صدیقه؛ یزدانی، سهراب؛ عظیم‌پور، احسان. ۱۳۹۹. بررسی رابطه ذهنیت فلسفی و بلوغ حرفه‌ای معلمان علوم اجتماعی با سبک تدریس آنان در مدارس دوره اول متوسطه شهر تبریز. نشریه آموزش پژوهی. ۲۲.صص۴۹-59.
۴ . چراغ‌زاده، مینا؛ کرد نوقابی، رسول.۱۳۹۹. تبیین خرد بر اساس ذهنیت فلسفی، دیدگاه‌گیری اجتماعی و خودبازداری در دانشجویان.مجله تازه‌های علوم شناختی (۲۲٫۲) .۱-11
۵ . شریعتمداری، علی.۱۴۰۲. اصول و فلسفه تعلیم و تربیت.تهران.امیرکبیر
۶ . فنایی اشکوری، محمد.۱۳۹۱. نوآوری در فلسفه و فلسفه نوآوری. معرفت فلسفی. سال دهم (۲) . صص۲۵-49
۷ . لو، جاناتان.۱۴۰۲.مقدمه‌ای بر فلسفه ذهن. ترجمه غلامی، امیر.تهران. نشر مرکز
۸ . مددی ماهانی، محمدرضا . ۱۴۰۰. مولفه‌های ذهن فلسفی و کاربست آن در روش‌های آموزشی معلمان ابتدایی. دو فصلنامه علمی تخصصی پژوهش در آموزش ابتدایی. سال سوم. ۶ . صص۴۱-56
۹ . نوروزی‌طلب، علیرضا. ۱۳۸۹. جستاری در شکل‌شناسی اثرهنری و دریافت معنا. باغ نظر. سال هفتم.۱۴. صص۶۹-86
۱۰- Ferrer, A. (۲۰۱۹) . Philosophical idealism and the schools of educational philosophy. The need for integral education from an open mindset. GYANODAYA-The Journal of Progressive Education, ۱۲ (۱) , ۱-26.
(Endnotes)
۱- Philosophic Mindedness
۲ – اسمیت.۱۳۹۵: ۱۲
۳- اسدی. ۱۴۰۱: ۳۹
۴- نوروزی‌طلب. ۱۳۸۹: ۶۹
۵ – لو.۱۴۰۲: ۸۰
۶- شریعتمداری. ۱۴۰۲: ۵۶-۷۱
۷ – مددی ماهانی. ۱۴۰۰: ۴۲
۸ – فنایی اشکوری .۱۳۹۱: ۲۹
۹- چراغ‌زاده. ۱۳۹۹: ۳
۱۰- Ferrer.۲۰۱۹: ۴
۱۱- شریعتمداری. ۱۴۰۲: ۶۹
۱۲ – اسمیت.۱۳۹۵: ۷۷
۱۳ – شریعتمداری . ۱۴۰۲: ۶۹
۱۴- اسمیت. ۱۳۹۵: ۸۱
۱۵- اسمیت. ۱۳۹۵: ۸۶
۱۶- اسمیت. ۱۳۹۵: ۸۷
۱۷- اسمیت. ۱۳۹۵: ۹۱
۱۸- اسمیت. ۱۳۹۵: ۹۶
۱۹ – اسمیت. ۱۳۹۵: ۹۷
۲۰- شریعتمداری. ۱۴۰۲: ۵۷
۲۱ – اکبرزاده. ۱۳۹۹: ۵۱
نگرشی به نسبت شاهنامه با متون یونان باستان در آستانه روز فردوسی
تأملی پیرامون افسانه دکتر فاوست و داستان ضحاک در شاهنامه به مناسبت روز بزرگداشت فردوسی
برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به منوال گذشته همچنان اهمیتی و فایدهای دارد؟
زندگی عکسی قاب‌شده و محدود نیست؛ بلکه تجربه‌ای است پیوسته و بی‌مرز.
۱۵ حقیقت خواندنی درباره کتاب پیرمرد و دریا ارنست همینگوی
