شوخ‌طبعی ــ حتی طنز سیاه ــ هم فضیلت است!

مارک آلفانو/ مترجم: امیرحسین آقامحمد

خانه‌ی اخلاق‌پژوهان جوان: ما ایرانی‌ها عادت کردیم که از هر مشکلی که برامون پیش می‌آد، یه چیز خنده‌دار بسازیم. خیلی‌ها این کار ما رو بد می‌دونن و می‌گن باعث عادی‌سازی می‌شه. اما آیا واقعا همین‌طوره؟ یا می‌شه با هرچیزی شوخی کرد؟ به‌نظرم خیلی‌وقت‌ها همین حس شوخ‌طبعی هست که باعث می‌شه سرِ پا بمونیم و ادامه بدیم. یه نور امیدی که می‌گه تحمل کن، درست می‌شه!‍ به‌قول صائب عزیزمون: خنده بر لب می‌زنم تا کس نداند راز من / ورنه این دنیا که ما دیدیم، خندیدن نداشت.

نگاهی اخلاقی به شوخ‌طبعی

شوخ‌طبعی یک فضیلت اخلاقی است که می‌تواند به شکوفایی افراد کمک کند، حتی در شرایط بدی که منجر به ناراحتی می‌شود

طنز می‌تواند بی‌رحمانه باشد، به‌خصوص زمانی که سیاه یا تمسخرآمیز است. در واقع، نظریۀ نقض خوش‌خیم، نشان می‌دهد که شوخ‌طبعی همیشه با یک تخطی از هنجار همراه است. و بسیاری از افرادی که اخلاق، سرزنش‌شان می‌کند، شوخ‌طبعی خوبی دارند. علی‌رغم همۀ این‌ها، معمولاً این تصور وجود دارد که داشتن حس شوخ‌طبعی باعث می‌شود که شخص بهتر باشد. اگر این حرف، درست است، بنابراین شوخ‌طبعی باید به مجموعۀ فضایل اضافه شود. برای توضیح علت آن، این سؤال را در نظر بگیرید: یک فرد خوب کیست؟

هر نظریۀ اخلاقی از دید خود پاسخی به این سؤال ارائه می‌کند، اما یکی به‌طور خاص بر این سؤال متمرکز می‌شود که آدم خوب کیست (به‌جای این‌که چه‌کاری، عمل درست محسوب می‌شود). این نظریه، اخلاق فضیلت است. اخلاق فضیلت این‌گونه عمل می‌کند: نیکی اخلاقی یکی از صفات شخصیتی است. هنگامی که می‌گویید چیزی ازنظر اخلاقی خوب است، فرض می‌کنید، دلالت می‌کنید یا در واقع می‌خواهید بگویید که یک‌نفر ازنظر اخلاقی خوب است. وقتی می‌گویید پول‌دادن به بی‌خانمان‌ها خوب است، می‌گویید آن آدمی که به بی‌خانمان‌ها پول می‌دهد احتمالاً آدم خوبی است. انسان‌ها فقط با انجام کارهایی که افراد خوب انجام می‌دهند، می‌توانند صفات خوب را در خود پرورش دهند. به این موضوع، به‌ چشم تمرین اخلاقی بنگرید، درست مانند تمرین هر مهارت دیگری.

بنابراین، وقتی می‌پرسیم «آدم خوب کیست؟» پاسخ اخلاق فضیلت این است: کسی که ویژگی‌های شخصیتی‌ای دارد که او را تحسین‌برانگیز می‌کند یا به شکوفایی او (یا هردوی این‌ها) کمک می‌کند.

منشأ این‌که می‌گوییم افراد خوب از ویژگی‌های شخصیتی خوب ساخته شده‌اند به یونان باستان برمی‌گردد. ارسطو می‌گفت که ویژگی‌های شخصیت خوب همیشه در وسط طناب، بین دو سر بَد آن قرار دارند. مثلاً مفهومی مانند شجاعت بین بزدلی (ترس زیاد) و حماقت (نترسیِ بسیار) قرار می‌گیرد. فضیلت‌ها ما را قادر می‌سازند تا با کنترل احساسات خود، حد وسط را در موقعیت‌ها هدف بگیریم. به‌عنوان‌مثال، شجاعت، ترس شما را زمانی که بیش‌ازحد باشد کاهش می‌دهد و در صورت کمبود، آن را تقویت می‌کند. به این ترتیب، بدون توسل به تهدید با آرامش درمورد حقوق ناچیز خود با رئیس‌تان صحبت خواهید کرد. همکاران شما ــ و شاید حتی رئیس شما ــ ممکن است اعصاب فولادی شما را تحسین کنند، و حتی شاید حقوق‌تان افزایش یابد، که به شکوفایی شما کمک می‌کند.

اغلب، فضایل بر بیش از یک احساس حاکم است. همان‌طور که شجاعت می‌تواند احساس غرور و همچنین ترس را تقویت یا مهار کند، حس شوخ‌طبعی نیز احساسات متعدد را تنظیم می‌کند. تا‌به‌حال شده از کسی به‌دلیل احمقانه‌ای متنفر باشید؟ مثلاً کسی که موقعیت شغلی موردنظرتان را گرفته یا همسر جدید نامزد سابق‌تان. این نوع بی‌احترامی و توهین طبیعی است، اما اگر بیش‌ازحد، آن را ادامه دهید، می‌تواند مخرب باشد. به همین دلیل، خوب است با آن شوخی کنیم. در میزان حسادت خود اغراق کنید. درمورد آن طوری صحبت کنید که انگار مسخره است (چون همین‌طور هم هست). این کار از شدت توهین‌تان می‌کاهد. ما افرادی را تحسین می‌کنیم که می‌توانند به خودشان بخندند، و این توانایی به شکوفایی آن‌ها کمک می‌کند.

علاوه‌بر هدایت هدف ما به‌سوی حد وسط هرچیز، فضایل به ما کمک می‌کند تا زندگی‌ای شکوفا داشته باشیم. گاهی اوقات می‌توان شکوفایی را نوعی شادی معنادار توصیف کرد که در آن شخص به‌طور واقعی زندگی می‌کند و دیگران واقعاً برای او ارزش قائل می‌شوند. بااین‌حال، بسیاری از فیلسوفان تأکید کرده‌اند که انسان می‌تواند حتی در هنگام رنج نیز شکوفا شود، اگر رنج را به‌شکلی قابل‌تحسین و معنادار تحمل کند. به‌نظر ما، حس شوخ‌طبعی به انسان کمک می‌کند تا زندگی خوبی داشته باشد و شکوفا شود، حتی در شرایط بدی که منجر به ناراحتی می‌شود.

مثال: وقتی در ماه فوریه رزم‌ناو روسی مسکوا از مدافعان اوکراینی جزیرۀ مار خواست که تسلیم شوند، رومن هریبوف، مرزبان اوکراینی، پاسخ داد: «رزم‌ناو روسی! برو به درک!» دولت اوکراین تمبر یادبودی تحسین‌برانگیزی را در سطح بین‌المللی منتشر کرد که اولین نسخۀ آن به‌سرعت فروش رفت و در آن مدافع اوکراینی، انگشت خود را ــ بی‌ادبانه ــ به کشتی روسی نشان می‌داد.

دو ماه بعد، اوکراین به رزم‌ناو مسکوا حمله کرد و آن را غرق نمود. ناظران و هواداران در سراسر جهان با تمسخری شادی‌آور پاسخ دادند و برخی به شوخی گفتند که این رزم‌ناو به زیردریایی ارتقا یافته‌ است. الکسی رزنیکوف، وزیر دفاع اوکراین، در توییتر گفت که لاشۀ کشتی مسکوا به‌زودی به یک «محل غواصی ارزشمند» برای علاقه‌مندان به غواصی تبدیل خواهد شد. برای جشن‌گرفتن، اوکراین تمبر را دوباره منتشر کرد، این‌بار بدون کشتی. دوباره، اولین نسخۀ این تمبرها به‌سرعت فروخته شد.

اوکراینی‌ها برای آزادی و زندگی‌شان می‌جنگند، بااین‌حال آن‌ها با شوخ‌طبعی خود مهاجمان‌شان را تحقیر می‌کنند. حادثۀ مسکوا منحصربه‌فرد نیست. در روزهای اولیۀ تهاجم، از یک زن اوکراینی فیلمی منتشر شد که دانه‌های آفتابگردان را به اشغالگران می‌داد تا هنگام مرگ، گل‌هایی از اجسادشان رشد کند. این مثالی از یک طنز بسیار سیاه است. به همین ترتیب، خبرنگاران با تحسین و حتی تعجب به شوخ‌طبعی سیاه ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، در مواجهه با وحشت از جنگ اشاره کرده‌اند.

چنین پدیده‌هایی قدرت شگفت‌انگیز شوخ‌طبعی را نشان می‌دهد. شوخ‌طبعیِ درست به افراد کمک می‌کند تا انتقاد کنند. خوشحالی مردم از تحقیر مسکوا و تمبر تمسخر آن، نمونۀ بارزی از شوخ‌طبعی است. زمانی که ارتش دیکتاتورها مورد تمسخری که سزاوارش هستند قرار می‌گیرند، کمتر ترسناک و پرخاشگر می‌شوند، به‌ویژه زمانی که این تمسخر مبتنی بر مقاومت موفقیت‌آمیز باشد.

اکثر پارتیزان‌های روسی در این بزم شرکت نکردند، که این یعنی حس شوخ‌طبعی می‌تواند همراه با فضیلت باشد. افرادی که وقتی شما می‌خندید می‌خندند ــ و وقتی نمی‌خندید نمی‌خندند ــ احتمالاً ارزش‌ها و جهان‌بینی‌شان مانند شماست. حس شوخ‌طبعی، راهی عالی برای ایجاد (و قطع) ارتباطات اجتماعی برمبنای اعتماد است. تظاهر به خندیدن سخت است و جلوی خندیدن را گرفتن نیز همین‌طور. بنابراین اگر متوجه می‌شوید که مانند یک شخص دیگر به همان تکه‌چسبانی‌های طنزآمیز مسکوا می‌خندید، احتمالاً می‌توانید در سایر سؤالات ژئوپلیتیکی با او هم‌نظر باشید. درعین‌حال، اگر زمانی که دیگری نمی‌خندد، اما شما می‌خندید، ممکن است ارزش‌ها و جهان‌بینی شما متفاوت باشد. اگر نمی‌توانید به دیگران برای انجام نقش خود در اقدامات جمعی اعتماد کنید، در زمان‌های تاریک، تصور آینده‌ای ارزشمند دشوار خواهد بود. حس شوخ‌طبعی به اعتمادسازی کمک می‌کند.

فراتر از اعتمادسازی، ظرفیت لذت‌بردن از سرگرمی در زمان‌های تاریک به افراد کمک می‌کند تا راحت‌تر با آن کنار بیایند. چند ماه اول تهاجم روسیه به اوکراین وحشتناک بود و اوضاع به این زودی‌ها روشن نخواهد شد. اما همان‌طور که زلنسکی در مصاحبه ای با مجلۀ The Atlantic گفت، طنز سیاه در زمان‌های تاریک می‌تواند تأثیر مثبتی را برای مردم به وجود آورد: «من فکر می‌کنم که هرفرد عادی بدون آن نمی‌تواند زنده بماند. اگر آن را جدی بگیرید، ممکن است بروید و خود را حلق‌آویز کنید.» همان‌طور که فیلیپا فوتِ فیلسوف، تأکید کرده‌ است، فضایل صفاتی هستند که ما برای ادارۀ زندگی عاطفی خود در مواجهه با چالش‌هایی که به‌ناچار در زندگی با آن‌ها مواجه می‌شویم، نیازشان داریم. وقتی هریبوف به مسکوا گفت که برو به درک، بدون شک متوجه شد که قرار است دستگیر یا کشته شود. سبک‌سری در مواجهه با تراژدی می‌تواند این قدرت را به فرد بدهد تا با شرایطی کنار بیاید که درغیراین‌صورت منجر به ناامیدی می‌شود.

این نکته به چهارمین کارکرد حس شوخ‌طبعی مربوط می‌شود، یعنی توانمندسازی با پرورش تضمینی امید. در دوران تاریک، تصور آینده‌ای که ارزش دنبال‌کردن یا جنگیدن برای آن را داشته باشد، دشوار است. حس شوخ‌طبعی تاریک به افراد کمک می‌کند تا امید دستیابی به دنیایی بدون رنج را در خود پرورش دهند یا حداقل در تصوراتشان به رنج‌های کنونی خود بخندند. هریبوف در موقعیتی نبود که مسکوا را غرق کند. اما مبارزه‌طلبی او ملت خود را امیدوار کرد که مقاومت در جنگ با روسیه ممکن و ارزشمند است. غرق‌شدن مسکوا و تمبر بازنشرشده و تمسخر روس‌ها نشان می‌دهد که شوخ‌طبعی هریبوف هدفی را دنبال می‌کرد: این کارش هم به شکوفایی خود او و هم به شکوفایی هموطنانش کمک کرد که امید را از مبارزه‌طلبی او گرفتند.

حس شوخ‌طبعی فضیلت است، چون به مردم کمک می‌کند تا احساسات تحقیر، اعتماد، سرگرمی و امید را بیان کنند. و این احساسات به نیازهای جهانی مربوط به شکوفایی یعنی انتقاد، ارتباط، مقابله و توانمندی پاسخ می‌دهند. درمجموع، حس شوخ‌طبعی یک فضیلت است – و از این رو شما را به فرد بهتری تبدیل می‌کند. شوخ‌طبعی، به‌ویژه یک فضیلت اجرایی مانند شجاعت (و صبر و خویشتن‌داری) است، زیرا با تنظیم احساسات، به افراد کمک می‌کند تا به‌طور مؤثرتری اعمال عاملیت فردی و جمعی را تمرین کنند. این امر طنز را مانند سایر فضایل اجرایی، کمی خطرناک می‌کند. یک دشمن شجاع از یک دشمن ترسو مهیب‌تر است. به همین ترتیب، دشمنی که شوخ‌طبعی را برای اهداف شیطانی به کار می‌گیرد، از دشمنی که شوخ‌طبع نیست، ترسناک‌تر است. اما، همان‌طور که نمی‌خواهیم در دنیایی پر از ترسوهای سست‌عنصر زندگی کنیم، نباید آرزو کنیم دنیای‌مان پر از آدم‌های بدون حس شوخ‌طبعی یا آدم‌های بداخلاق باشد. بهتر است فضایل اجرایی بالقوه خطرناکی مانند شجاعت و حس شوخ‌طبعی را پرورش دهید تا اینکه سعی کنید آتش و نور آن‌ها را خاموش کنید – حتی اگر خطرِ سوخته‌شدن خودتان نیز در کمین باشد.