خراسان: مناجات به معنای رازگویی و عرض نیاز و حاجت به درگاه خدا همراه با شکر اوست. در قرآن، کلماتی مانند «ناجیتم»، «نجواکم» و «نداءً خفیا» به کار رفته و در جوامع روایی نیز احادیثی درباره اهمیت، آداب و شرایط مناجات آمده است. در تعریف مناجات آمده است: مناجات در سحر، خواندن خدا با الفاظی متناسب با نیاز و درخواست مناجات‌کننده و داشتن قلبی خاضع از شرایط و آداب مناجات است. طبق نظر برخی کارشناسان، بعد از ورود اسلام، مناجات نامه‌ها به ادبیات فارسی وارد شد و مناجات خوانی رونق گرفت. شاعرانی مانند سعدی، مولوی و خواجه عبدا… انصاری را می‌توان جزو مناجات نامه نویسان شاخص ادبیات فارسی به شمار آورد. بر کسی پوشیده نیست که امروز این متون سرشار از صناعات ادبی سهم بسزایی در بالندگی ادبیات فارسی دارند. برای آشنایی بیشتر با مناجات‌نامه‌ها و تاریخچه مناجات‌خوانی میان ایرانیان با دکتر امیر اسماعیل آذر، استاد دانشگاه و پژوهشگر برجسته زبان و ادبیات فارسی گفت و گو کرده‌ایم.
لطفاً مختصری درباره مناجات‌خوانی و طریقه ورود مناجات‌خوانی به ادبیات فارسی توضیح دهید. از زمانی که عرفان یا چیزی به نام شعر عرفانی شکل گرفت، مناجات جای خودش را پیدا کرد. مناجات به معنی نجوا کردن با خداست. انسان‌های بسیار قدیمی نیز با خداوند سخن می‌گفتند، ولی وقتی این گفت‌وگو با خداوند به پیکره ادبیات وارد شد، بیشتر مناجات‌ها در قالب شعر شاعران ابراز شدند. گاهی هم این متون را در نثر می‌بینیم که در نثر می‌توان مناجات‌های خواجه عبدا… انصاری را مثال زد. البته ما در قالب نظم هم مناجات‌های فراوانی داریم که یکی از معروف‌ترین‌ها مناجات نامه سرایان، مولانا جلال‌الدین مشهور به مولوی است. اگر کمی جلوتر بیاییم، در تاریخ تهران قدیم هم نمونه‌هایی از مناجات‌خوانی‌ها را داریم. ایرانی‌ها در مراسم یلدایی می‌نشستند و وقتی هوا روشن می‌شد، به طاق‌نماهای روی ساختمان‌ها می‌رفتند و با خداوند مناجات می‌کردند و بعد می‌خوابیدند.
موسیقی از چه زمانی به مناجات‌ها وارد شد؟موسیقی و مناجات از گذشته‌های دور تا امروز با هم در ارتباط بوده‌اند. این پیوند ساختار مشخصی ندارد که ما بگوییم از فلان تاریخ فردی یا افرادی موسیقی را وارد مناجات کرده‌اند. مناجات‌ها هم مثل قرآن مجید است که آن را با قرائت می‌خوانند و ما نمی‌دانیم اولین بار چه کسی قرآن مجید را به صورت قرائت خوانده است. حتی در موسیقی فولکلور ما هم آهنگ‌هایی وجود دارد که با موسیقی می‌خوانند اما هیچ‌کس نمی‌داند زمینه‌ساز این ترانه فولکلور چه کسی بوده است.
فرق دعا و مناجات نامه در چیست؟ دعا را زیر لب می‌خوانند و در دل مرور می‌کنند ولی مناجات را در حالی که رو به آسمان کرده‌اند با صوت خوش ابراز می‌کنند. اما باید دانست هرکسی این اجازه را ندارد، یعنی آن کسی که دعا می‌خواند و مناجات می‌خواند به خواست خداوند این کار را انجام می‌دهد.
شاخص‌ترین متون مناجاتی ادب فارسی متعلق به چه افرادی است؟فصیح‌الدین رضوانی، آرتیمانی، سعدی، حافظ، مولوی، خواجه عبدا… انصاری و… را می‌توان جزو شاخص‌ترین افرادی به شمار آورد که در آثارشان به مناجات با خداوند پرداخته‌اند.
آیا قبل از اسلام هم مناجات‌خوانی به معنای امروز را داشته‌ایم یا مناجات‌خوانی بعد از اسلام به ادبیات فارسی اضافه شد؟بعد از اسلام بود که شاعران فارسی زبان گفت و گو های خود با خداوند را در قالب شعر و صوت شکل دادند و مناجات وارد ادب فارسی شد.
شاخص‌ترین دوره مناجات‌نامه‌ها در تاریخ ادب فارسی به چه زمانی برمی‌گردد؟در این باره نمی‌توان نظر دقیقی ارائه داد و آن چه بنده بر اساس مطالعاتم می‌توانم حدس بزنم، این است که مناجات‌ها در صد سال اخیر بسیار رونق گرفتند. در سده‌های پیش، مناجات‌خوانی تنها در میان عارفان می‌توانست حضور داشته باشد و در طول تاریخ، عارفانی مثل ملأ محسن فیض کاشی که تمام شب‌ها نماز شب می‌خواند، شیخ خرقانی و… در قالب مناجات‌خوانی با خدا سخن می‌گفتند. ولی با پژوهش‌های دقیق متوجه می‌شویم مناجات‌های یک قرن اخیر بیشتر از روزگاران کهن است. دلیل آن هم این است همان گونه که گفته شد در گذشته مناجات‌خوانی در گروه عارفان اتفاق می‌افتاد ولی در صد سال اخیر انسان هر گاه خلوتی پیدا می‌کرد با خدا وارد مناجات می‌شد.
گفت‌وگو با اسماعیل آذر
شعرهای او نو و تازه هستند و هیچ تاریخ مصرفی ندارند.
سیاستمداران و شرکت‌های بزرگ از تحریک احساسات برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی استفاده می‌کنند و این مساله با ظهور هوش مصنوعی تشدید خواهد شد.
آیا حضور سلبریتی‌ها در حوزه کتاب ارزش ادبی را از بین می‌برد؟
جهان آثار سیمین دانشور در گفت‌وگو با محمد کشاورز
