خراسان: جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید، متخلص حکیم نظامی، شاعر، داستان‌سرای ایرانی سده ششم هجری است. او میان اهالی هنر و اندیشه به عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات فارسی شناخته شده و تأثیر شیوه او بر شعر فارسی در شاعران پس از او نیز آشکار است. آرامگاه نظامی گنجوی در شهر گنجه کشور آذربایجان قرار دارد. به مناسبت روز بزرگداشت حکیم نظامی گنجوی، گفت‌وگویی با دکتر مهدی محبتی، استاد دانشگاه و پژوهشگر سرشناس و برنده جایزه جلال و کتاب سال جمهوری اسلامی ایران انجام داده‌ایم.
به نظر شما مهم‌ترین دلیل ماندگاری آثار نظامی با وجود گذشت قرن‌ها چیست؟
نظامی شاعری نوگراست به‌طوری که هنوز پس از گذشت چندین قرن از سرودن اشعارش، شعرهای او نو و تازه هستند و هیچ تاریخ مصرفی ندارند. خود نظامی در این باره می‌گوید: «عاریت کس نپذیرفته‌ام/ آن چه دلم خواست همان گفته‌ام». درباره ماندگاری شعرهای نظامی چند دلیل دیگر هم وجود دارد. اول این که فرم، ساختار، نحوه شعر و شخصیت‌پردازی‌های او در حد عالی است. دومین دلیل ماندگاری این آثار پرداختن به صورت گسترده به عدالت، عشق، شادی و دیگر مسائل انسانی آن هم با زبانی روان و منسجم است. پس می‌توان گفت، مثلث فرم، محتوا و زبان همراه با روایتگری مثال‌زدنی نظامی به ماندگاری آثار این شاعر کمک فراوانی کرده است.
لطفاً درباره فضاسازی فراواقع‌گرایی که امروز آن را به نام سوررئال می‌شناسیم در آثار نظامی توضیح دهید.
البته باید در کاربرد اصطلاحات مدرن برای آثار کلاسیک فارسی با احتیاط بیشتری عمل کنیم. سوررئال فراورده مکتب رئالیسم است و در این سبک، واقعیت در هم شکسته می‌شود و ذهن، اساس قرار می‌گیرد. با این تعریف، اشعار نظامی را به یک معنا می‌توان در حیطه سوررئال قرار داد. اگر منظور، در هم ریختن روایت عادی و طبیعی داستان باشد در برخی شعرهای او سورئال وجود دارد ولی اگر بخواهیم سوررئال را با معنی غربی و امروزی ترجمه کنیم، آثار نظامی در این دسته قرار نمی‌گیرد. شاهکار بی‌بدیل نظامی، «هفت پیکر» را می‌توان با تعریف اول در دسته آثار سوررئالیسم به شمار آورد زیرا در این اثر نظامی با در هم ریختن واقعیت معمول و با نگاهی نو به روایت، شعرهایی ماندگار خلق کرده است.
آیا متون دیگری هم در عصر نظامی و پیش از آن وجود داشتند که از این تکنیک به نفع خلق شعرهای ماندگار کمک کنند؟
این نحوه روایت به نوعی برگرفته از داستان‌های هزار و یک شب است. در این داستان‌ها واقعیت به هم می‌ریزد و ذهن به سمت فضاهای سوررئال می‌رود. بی تردید آثار دیگری هم با این سبک و سیاق وجود دارد و در این زمینه می‌توان پژوهش‌های فراوانی انجام داد.
دلیل کمتر شناخته شدن نظامی در جامعه امروز را در چه می‌بینید؟
یکی از علت‌های کمتر مطرح شدن نظامی، تسلط نوعی گفتمان خاص در دهه‌های گذشته در دانشکده‌های ادبیات بود. در آن دهه‌ها استادان و دانشجویان بیشتر به سمت مباحث عرفانی و اخلاقی می‌رفتند و چون کلام نظامی عشق، بزم و شادی بود، زیاد به این فضا وارد نمی‌شدند. خوشبختانه در سال‌های اخیر تغییر نگاه‌هایی انجام شده و دوباره نظامی در حال مطرح شدن است. ولی واقعیت این است که درباره نظامی کم‌کاری‌های زیادی شده که باید جبران شود. ما هنوز نتوانسته‌ایم یک نظامی‌شناس زبده مثل حافظ‌شناس و مولاناشناس و … تربیت کنیم و کتاب‌های خوبی هم درباره نظامی به تعداد زیاد نداریم.
امروز برخی کشورهای همجوار با طرح این ادعا که نظامی فارسی‌زبان نبوده و یکی از شاگردان او شعرهای نظامی را به فارسی برگردانده، قصد دارند نظامی را به نفع خودشان مصادره کنند؛ اما باید توجه داشت که نظامی شاعری فارسی‌زبان بوده و ما باید با تولید آثار بیشتری درباره این شاعر بزرگ و اثارش، او را به مردم ایران و جهان بشناسانیم.
به نظر شما ظرفیت‌های اشعار نظامی برای جهانی شدن چیست؟
نظامی مثل خیام یکی از پرظرفیت‌ترین شاعران برای جهانی شدن است. این شاعر در آثارش دو شاه‌بال به نام‌های روایت و عشق دارد. در تمام دنیا از روایت منسجم و عشق استقبال می‌کنند. هیچ شاعری به اندازه نظامی در مضمون‌پردازی پیرو نداشته است. البته نظامی ظرفیت‌های فراوانی دارد اما در ایران هنوز آن گونه که باید حقش ادا نشده است.
ترجمه آثار نظامی به دیگر زبان‌ها تا چه حد می‌تواند در شناساندن این شاعر فارسی‌زبان به دیگر کشورها مؤثر باشد؟
به نظر من شعر خوب به‌صورت کامل قابل ترجمه نیست. ترجمه از یک جهت این شاعران را به مردم جهان معرفی می‌کند، اما از جهتی دیگر احتمال مورد دستبرد و تغییر قرار گرفتن این آثار را نیز بالا می‌برد؛ اما بی تردید در جهان امروز گریزی از ترجمه آثار نیست و باید بهترین روش برای ترجمه آثار در دستور کار قرار گیرد. مسئولان فرهنگی و هنری باید این موضوعات را مورد توجه قرار دهند و در این مهم بکوشند که به گشو مردم دیگر کشورها برسانند که خاستگاه اصلی این آثار ارزشمند، ایران و فرهنگ ایرانی است.
شعرهای او نو و تازه هستند و هیچ تاریخ مصرفی ندارند.
سیاستمداران و شرکت‌های بزرگ از تحریک احساسات برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی استفاده می‌کنند و این مساله با ظهور هوش مصنوعی تشدید خواهد شد.
آیا حضور سلبریتی‌ها در حوزه کتاب ارزش ادبی را از بین می‌برد؟
جهان آثار سیمین دانشور در گفت‌وگو با محمد کشاورز
گفت‌وگو با مزدک بلوری، برگزیده هشتمین دوره‌ی جایزه‌ی «ابوالحسن نجفی»
