آگاه: میدان فردوسی در قلب تهران، اغلب با مجسمه بزرگ ایستاده فردوسی شناخته می‌شود؛ اما شاید کمتر کسی بداند که این میدان از چه زمانی به وجود آمده و از کی نام فردوسی بر آن و خیابان جنوبی‌اش نهاده شده است.
به همین دلیل، حمیدرضا حسینی، دانش‌آموخته تاریخ و پژوهشگر و نویسنده در حوزه تهران، در گفت‌وگویی تاریخچه این میدان و نامگذاری آن را شرح می‌دهد.
چه زمانی تصمیم به ساخت میدانی به نام فردوسی گرفته شد و چرا؟
میدان فردوسی چند دهه پس از خیابان فردوسی ساخته شد. تاریخ شکل‌گیری خیابان فردوسی به سال ۱۲۸۴ قمری/ ۱۲۴۶ خورشیدی بازمی‌گردد، یعنی در بیستمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، زمانی که با تخریب حصار صفوی تهران، شهر گسترش یافت و مرز شمالی تهران از خیابان‌های امیرکبیر و امام خمینی امروزی و میدان توپخانه تا خیابان انقلاب امروزی پیش رفت.
بر اساس گزارشی که در روزنامه دولت علیه ایران از آغاز طرح توسعه تهران توسط ناصرالدین شاه منتشر شده، می‌توان حدس زد که محل آغاز این طرح احتمالاً در میدان فردوسی امروزی بوده است، جایی که در آن زمان بخشی از صحرای وسیع شمال تهران به‌شمار می‌رفت.
پس باید بپرسم خیابان فردوسی چه وقت ساخته شد؟
خیابان فردوسی امروزی پس از اجرای طرح توسعه، شکل گرفت و به یکی از خیابان‌های محله اعیان‌نشین و تازه‌ساز دولت تبدیل شد. بخش‌های مختلف این خیابان، از میدان توپخانه تا میدان فردوسی، با نام‌های مختلفی شناخته می‌شدند، ازجمله خیابان علاءالدوله، خیابان امین‌السلطان، خیابان باغ ایلخانی و خیابان سفرا. برای مثال، بخشی از خیابان که سفارت‌خانه‌های آلمان، عثمانی و انگلیس در آن واقع شده بود، به خیابان سفرا معروف بود؛ اما بعدها، تمام خیابان به نام علاءالدوله خوانده شد.
خیابان فردوسی در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد. در ادامه و در دوره رضاشاه، خیابان‌های جدیدی در تهران احداث و بسیاری از خیابان‌های اصلی دوران قاجار تعریض شدند. خیابان علاءالدوله نیز ازجمله خیابان‌هایی بود که به منظور تسهیل در تردد، به ویژه عبور و مرور خودروها، تعریض شد. از آنجا که دولت تصمیم داشت به منظور گرامیداشت شاعران بزرگ پارسی‌گو، خیابان‌ها و میدان‌ها را به نام آنان نامگذاری کند، این خیابان نیز به نام فردوسی نام گرفت.
نامگذاری خیابان‌ها به اسم شُعرای دیگر هم در همین زمان بود؟
بله، به همین ترتیب خیابان‌هایی به‌نام حافظ، سعدی، مولوی، خیام و ناصرخسرو نامگذاری شد.
چه مکان‌های تاریخی و سیاسی و فرهنگی مهمی در این میدان و خیابان وجود دارد؟
تعریض خیابان علاءالدوله باعث تخریب بخشی از بدنه و ساختمان‌های دو سوی خیابان شد، اما در عین حال، بناهای ارزشمندی نیز در این خیابان شکل گرفت که ازجمله آنها می‌توان به ساختمان پس‌انداز ملی اشاره کرد که امروزه محل موزه بانک ملی است. بسیاری از بناهای دیگر خیابان فردوسی، هرچند که ممکن است از نظر معماری چندان جلب توجه نکنند، اما به دلیل اینکه در دهه‌های ۱۳۲۰ و پس از آن محل دفاتر احزاب سیاسی و مطبوعات بودند، اهمیت زیادی دارند. به‌عنوان مثال، ساختمان‌های مرتبط با روزنامه کیهان نیز در این خیابان واقع شده‌اند.
سه سفارت ترکیه، آلمان و انگلیس نیز از مکان‌های تاریخی مهم در خیابان فردوسی به‌شمار می‌روند. اگرچه ساختمان‌های سفارت ترکیه و آلمان نوسازی شده‌اند، اما ساختمان‌های قاجاری سفارت انگلیس همچنان حفظ شده‌اند. جالب است که بدانید این سفارتخانه همان محلی است که در جریان جنبش مشروطه، هزاران نفر از مردم تهران در آن بست نشستند و خواهان برقراری نظام مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی شدند.
پس میدان و خیابان فردوسی همزمان ساخته نشدند، میدان فردوسی چطور شکل گرفت؟
یکی از اقدامات مهم در دوره پهلوی اول، پر کردن خندق دوره ناصری و گسترش شهر تهران بود. خندق شمالی تهران که هم‌اکنون با خیابان انقلاب همراستا است، در واقع پس از پُرکردن این خندق بود که خیابان انقلاب شکل گرفت. سپس خیابانی به نام فیشرآباد در امتداد خیابان فردوسی احداث شد که امروزه به نام خیابان سپهبد قرنی شناخته می‌شود. همان‌طور که می‌دانیم، میدان فردوسی در تقاطع خیابان‌های انقلاب، فردوسی و سپهبد قرنی واقع شده است. این میدان یکی از میدان‌های مهمی است که در دوره پهلوی اول ساخته شد و از همان ابتدا نام فردوسی بر آن نهاده شد.
از اول به همین شکل بود؟ و این مجسمه داخل میدان نصب شد؟
خوشبختانه عکس‌های قابل‌توجهی از میدان فردوسی در دوره پهلوی اول و پس از آن در اختیار داریم که تحولات این میدان و ساختمان‌های اطراف آن را به خوبی نشان می‌دهند. یکی از نکات جالب توجه در این تصاویر، تغییرات مجسمه فردوسی در مرکز میدان است. نخستین مجسمه فردوسی در سال ۱۳۲۴ در میدان فردوسی نصب شد. این مجسمه، اثر راس بهادر ماترا، هنرمند هندی بود و به‌عنوان هدیه‌ای از سوی پارسیان هند به ایرانیان تقدیم شد؛ اما از آنجا که این مجسمه به صورت نشسته طراحی شده بود، با ابعاد میدان فردوسی هماهنگی نداشت و درنتیجه، چند سال بعد مجسمه به مقابل دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد.
مجسمه دوم در سال ۱۳۳۸ در میدان نصب شد و در سال ۱۳۵۰ جای خود را به مجسمه کنونی داد. مجسمه سوم توسط استاد ابوالحسن صدیقی ساخته شده که هنوز در جای خود باقی است.
تاریخ شکل‌گیری خیابان فردوسی به سال ۱۲۴۶ خورشیدی بازمی‌گردد، یعنی در بیستمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، زمانی که با تخریب حصار صفوی تهران، شهر گسترش یافت و مرز شمالی تهران از خیابان‌های امیرکبیر و امام خمینی امروزی و میدان توپخانه تا خیابان انقلاب امروزی پیش رفت.
گفت‌وگو با رویا دستغیب
رمان «استونر» که هیچ قهرمان بزرگی نداشت و حادثه‌ی تکان‌دهنده‌ای در آن اتفاق نمی‌افتاد و درباره‌ی زندگی روزمره، شکست‌های درونی و خاموشی انسان بود.
گفت‌وگو با هاروکی موراکامی درباره «شهر و دیوارهای نامطمئنش»
پاسخ فیلسوف قرن هجدهم به مسائل امروز ما
